Polacy stulecia

Polityka

Ignacy Jan Paderewski

(ur. 1860 r. Kuryłówce, zm. 1941 r. w Nowym Jorku) – pianista, kompozytor, działacz niepodległościowy, mąż stanu i polityk. Dzięki jego staraniom amerykański prezydent Woodrow Wilson umieścił w swoim ultimatum uzależniającym podpisanie przez Stany Zjednoczone traktatu wersalskiego 13. punkt domagający się zgody stron traktatu na tworzenie niepodległego państwa polskiego. Od 1919 r. sprawował funkcje premiera i ministra spraw zagranicznych RP. Odznaczony Orderem Orła Białego, francuskim Krzyżem Wielkim Legii Honorowej oraz tytułem Rycerza Wielkiego Krzyża Orderu Imperium Brytyjskiego.

Każdy człowiek powinien zdawać sobie sprawę z faktu, że dobre i trwałe wyniki osiągnąć można jedynie drogą krótkich, lecz ciągłych, codziennych wysiłków. Jednorazowy wysiłek jest kompletnie jałowy. Prawdziwą umiejętność zarówno w nauce i w sztuce, jak i w każdych innych zajęciach zdobyć można tylko codzienną pracą i codziennym wysiłkiem. I to jest bezwzględnie pewne.

(Ignacy Jan Paderewski, „Pamiętniki”, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1986)

Zabraniano nam Słowackiego, Krasińskiego, Mickiewicza. Nie zabroniono nam Chopina. A jednak w Chopinie tkwi wszystko, czego nam wzbraniano: barwne kontusze, pasy złotem lite, posępne czamarki, krakowskie rogatywki, szlacheckich brzęk szabel, naszych kos chłopskich połyski, jęk piersi zranionej, bunt spętanego ducha, krzyże cmentarne, przydrożne wiejskie kościółki, modlitwy serc stroskanych, niewoli ból, wolności żal, tyranów przekleństwo i zwycięstwa radosna pieśń.

(Ignacy Jan Paderewski, „O Szopenie. Mowa wygłoszona na obchodzie szopenowskim w filharmonii dnia 23 października 1910”, Lwów 1911)

Józef Piłsudski

przydomki: Komendant, Dziadek, Marszałek oraz Ziuk (ur. 1867 r. w Zułowie, zm. 1935 r. w Warszawie) – działacz społeczny i niepodległościowy, żołnierz, polityk, mąż stanu. Od 1892 r. członek Polskiej Partii Socjalistycznej i jej przywódca w kraju, twórca Organizacji Bojowej PPS (1904) i Polskiej Organizacji Wojskowej (1914), kierownik Komisji Wojskowej i Tymczasowej Rady Stanu (1917). Od 11 listopada 1918 r. naczelny wódz, w latach 1918–1922 naczelnik państwa, pierwszy marszałek Polski (1920); przywódca obozu sanacji po przewrocie majowym (1926), dwukrotny premier Polski (1926–1928 i 1930). Wywarł decydujący wpływ na kształt polityki wewnętrznej i zagranicznej II RP.

Jedynie czyn ma znaczenie. Najlepsze chęci pozostają bez skutku, o ile nie pociągają za sobą następstw praktycznych.

(Józef Piłsudski do korespondenta „Le Petit Journal”, 1919 r.)

Jednym z przekleństw naszego życia, jednym z przekleństw naszego budownictwa państwowego jest to, żeśmy się podzielili na kilka rodzajów Polaków, że mówimy jednym polskim językiem, a inaczej nawet słowa polskie rozumiemy, żeśmy wychowali wśród siebie Polaków różnych gatunków, Polaków z trudnością się porozumiewających, Polaków tak przyzwyczajonych do życia według obcych szablonów, według obcych narzuconych sposobów życia i metod postępowania, żeśmy prawie za swoje je uznali, że wyrzec się ich z trudnością możemy. (…) czeka nas pod tym względem wielki wysiłek, na który my wszyscy, nowoczesne pokolenie, zdobyć się musimy, jeżeli chcemy zabezpieczyć następnym pokoleniom łatwe życie, jeżeli chcemy obrócić tak daleko koło historii, aby wielka Rzeczpospolita Polska była największą potęgą nie tylko wojenną, lecz także kulturalną na całym wschodzie.

(Józef Piłsudski podczas przemówienia w Lublinie, 11 stycznia 1920 r.)

Naród, który traci pamięć, przestaje być Narodem – staje się jedynie zbiorem ludzi, czasowo zajmujących dane terytorium.

(„Józef Piłsudski. Myśli i wypsknięcia”, wyd. MG, Warszawa 2010)

Gospodarka

Eugeniusz Kwiatkowski

(ur. 1888 r. w Krakowie, zm. 1974 r. tamże) – polski chemik, wicepremier, minister przemysłu i handlu (1926–1930), minister skarbu (1935–1939) II Rzeczypospolitej. Kierował opracowaniem czteroletniego planu inwestycyjnego przewidującego rozbudowę infrastruktury, zwiększenie potencjału obronnego kraju, przygotowanie fundamentów dla przyszłej rozbudowy przemysłu, łącznie z aktywizacją Staropolskiego Okręgu Przemysłowego. Zainicjował budowę portu i miasta w Gdyni. Znacznie przyczynił się do powstania Stalowej Woli. Wniósł wielki wkład w rozwój polskiego przemysłu chemicznego: zakładów azotowych w Chorzowie i Tarnowie. Kawaler Orderu Orła Białego, nadanego pośmiertnie w 1996 r.

W tym bowiem miejscu Europy, gdzie leży Polska, istnieć może tylko państwo silne, rządne, świadome swych trudności i swego celu, wolne, rozwijające bujnie indywidualne wartości każdego człowieka, a więc demokratyczne, zwarte i zorganizowane, solidarne i silne wewnętrznie, budzące szacunek na zewnątrz, przeniknięte walorami kultury i cywilizacji, państwo nowoczesne, zachodnie, mnożące w wyścigu pracy własne wartości materialne i moralne. Czy możemy wahać się, stojąc u drogowskazu, gdzie pójść?

(Eugeniusz Kwiatkowski)

Przeszedł Kwiatkowski do historii jako twórca Gdyni, ale określenie to znacznie zawęża jego rolę. Polegała ona na ocaleniu i umocnieniu niezależności gospodarczej, bez której Polska nie mogła się ostać jako niepodległe państwo.

(Jan Nowak-Jeziorański, przyjaciel rodziny)

Kultura

Andrzej Wajda

(ur. 1926 r. w Suwałkach, zm. 2016 r. w Warszawie) – reżyser filmowy i teatralny, w młodości również malarz. W sezonie 1989/1990 dyrektor artystyczny Teatru Powszechnego w Warszawie. W latach 1989–1991 senator RP. Kawaler Orderu Orła Białego. Popularność przyniosły mu filmy inicjujące tzw. polską szkołę filmową: „Kanał” oraz „Popiół i diament”, w których dokonywał rozrachunku z czasami II wojny światowej. Dokonał ekranizacji wielu dzieł literackich („Popioły”, „Brzezina”, „Wesele”, „Ziemia obiecana”, „Panny z Wilka” i „Pan Tadeusz”). Współtworzył kino moralnego niepokoju („Człowiek z marmuru”, „Człowiek z żelaza”, nagrodzony Złotą Palmą w Cannes). Do ostatnich dokonań artysty należą: „Katyń”, „Tatarak”, „Wałęsa. Człowiek z nadziei” oraz „Powidoki”. Wajda zainicjował działalność Zespołu Filmowego X (1972–1983), Mistrzowskiej Szkoły Reżyserii Filmowej (2001 r.) oraz autorskiego studia filmowego. Wystawiał także sztuki w najważniejszych teatrach w Polsce i za granicą. Jego twórczość nawiązywała do polskiego symbolizmu i romantyzmu, była próbą rozrachunku z mitami polskiej świadomości narodowej. Za zasługi dla rozwoju kinematografii był wielokrotnie nagradzany, a w 2000 r. otrzymał Nagrodę Akademii Filmowej za całokształt twórczości. Odbierając Oscara, powiedział: „Będę mówił po polsku, bo chcę powiedzieć to, co myślę, a myślę zawsze po polsku”.

Znany i ceniony na całym świecie reżyser, twórca filmów odkrywających nas samych przed sobą i innymi.

(Aleksander Kwaśniewski)

Bardzo chciałbym zrobić film o dzisiejszej Polsce, ale nadal szukam dobrego scenariusza, który poruszyłby moją wyobraźnię i dał gwarancję, że prawda przebije się z ekranu. Siła polskiej szkoły filmowej lat 50. i 60. polegała na tym, że mogliśmy bazować na literaturze. Przeżyliśmy wojnę, ale mieliśmy świadomość, że odważniejsi i lepsi od nas zginęli. Naszym obowiązkiem było mówić głosem zmarłych. Dlatego musieliśmy rozprawić się z wojną, opowiedzieć o niej, czasem brutalnie i gwałtownie, czym zwróciliśmy uwagę Zachodu. Teraz potrzeba nam filmu o przemianach, jakie przeżywał nasz naród w ostatnim 25-leciu.

(Andrzej Wajda dla kwartalnika „Teraz Polska”, 2014 r.)

Czesław Miłosz

(ur. 1911 r. Szetejniach, zm. 2004 r. w Krakowie) – poeta, prozaik, eseista, historyk literatury, tłumacz, dyplomata. W latach 1951–1993 przebywał na emigracji, do 1960 r. we Francji, następnie w Stanach Zjednoczonych. W Polsce do 1980 r. obłożony cenzurą. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury (1980). Profesor Uniwersytetu Kalifornijskiego w Berkeley i Uniwersytetu Harvarda. Przed II wojną światową Miłosz był poetą katastroficznym, uderzającym w ton wizyjny stylizacją na wzór starotestamentowych proroków. Po wojnie jego poezja stała się bardziej intelektualna; wiązała się z ambicjami odbudowania trwałych wartości europejskiej kultury, sumienia i wiary. Literaturę pojmował wówczas jako drogę do ocalenia po klęsce poczucia człowieczeństwa. W latach 70. zaczęła w niej dominować tematyka religijna i kontemplacyjna. Jego książki zostały przetłumaczone na 44 języki.

 

Nie jesteś jednak tak bezwolny,
A choćbyś był jak kamień polny,
Lawina bieg od tego zmienia,
Po jakich toczy się kamieniach. 

(C. Miłosz, „Traktat moralny”, Waszyngton 1947)

Pośród żarcików, anegdotek,
Szlachecki wspominając miodek,
Chyli się Polska w trudne czasy
Przed bóstwem wódki i kiełbasy.

(C. Miłosz, „Traktat moralny”, Waszyngton 1947)

Wiedzieć i nie mówić: tak się zapomina.
Co jest wymówione, wzmacnia się.
Co nie jest wymówione, zmierza do nieistnienia.

(C. Miłosz, „Czytając japońskiego poetę Issa”, 1982)

Nauka

Maria Skłodowska-Curie

(ur. 1867 r. w Warszawie, zm. 1934 r. w Passy) – fizyczka i chemiczka, dwukrotna laureatka Nagrody Nobla (1903, 1911). W 1891 r. Maria Skłodowska wyjechała z Królestwa Polskiego do Paryża, by podjąć studia na Sorbonie (w XIX w. kobiety nie mogły studiować na ziemiach polskich); następnie rozwinęła tam karierę naukową. Była prekursorką radiochemii. Do jej dokonań należą: rozwinięcie teorii promieniotwórczości, technik rozdzielania izotopów promieniotwórczych oraz odkrycie dwóch nowych pierwiastków – radu i polonu. Z jej inicjatywy prowadzono także badania nad leczeniem raka za pomocą promieniotwórczości. Nagrodę Nobla zdobyła dwukrotnie: 1903 r. w dziedzinie fizyki (wraz z mężem Pierre’em Curie i z Henrim Becquerelem, za badania nad odkrytym przez Becquerela zjawiskiem promieniotwórczości), zaś w 1911 w dziedzinie chemii (za odkrycie polonu i radu, wydzielenie czystego radu i badanie właściwości chemicznych pierwiastków promieniotwórczych). Należy do grona czterech osób, które otrzymały Nagrodę Nobla więcej niż raz, i jedną z dwóch osób, które otrzymały ją w różnych dyscyplinach. Maria Skłodowska-Curie twierdziła: „Rad nie powinien wzbogacić nikogo. Należy do wszystkich ludzi”. Jest pierwszą kobietą, która spoczęła w paryskim Panteonie. Z mężem Pierre’em Curie miała dwie córki: Ève Curie i Irène Joliot-Curie. Albert Einstein mówił o niej: „Pani Curie jest – z wszystkich ludzi na świecie – jedynym niezepsutym przez sławę człowiekiem”.

Ja zaś myślę, że w każdej epoce można mieć życie interesujące i użyteczne, a o to głównie chodzi, aby go nie zmarnować i móc sobie powiedzieć, jak Jean-Christophe (autor Romain Rolland): „Jak tylko mogłem”.

(List do siostrzenicy Hanny Szalayówny, 6 stycznia 1913 r., cyt. za: Ève Curie, Maria Curie)

Sport

Irena Szewińska

właśc. Irena Kirszenstein-Szewińska (ur. 1946 r. w Leningradzie, zm. 2018 r. w Warszawie) – lekkoatletka specjalizująca się w biegach sprinterskich i skoku w dal. Po zakończeniu kariery działaczka krajowych i międzynarodowych organizacji sportowych. Dama Orderu Orła Białego. Siedmiokrotna medalistka igrzysk olimpijskich (3 medale złote, 2 srebrne i 2 brązowe) oraz wielokrotna medalistka mistrzostw Europy (10 medali na otwartym stadionie i 3 w hali). W latach 1965–1979 zdobyła 24 medale mistrzostw Polski w biegach na 100, 200 i 400 metrów, w sztafecie 4 × 100 metrów oraz w skoku w dal. Czterokrotnie była wybierana na najlepszego sportowca Polski w plebiscycie „Przeglądu Sportowego” . W 1974 r. agencja prasowa United Press International wybrała ją najlepszą sportsmenką na świecie.

Zdominowała na wiele lat kobiecą lekkoatletykę. Biegaczka, która wyprzedziła pokolenia. Pierwsza dama światowego sportu kobiet.

(Andrzej Person)

Osobowość

Jan Paweł II 

Karol Józef Wojtyła (ur. 1920 r. w Wadowicach, zm. 2005 r. w Watykanie) – biskup pomocniczy krakowski (1958–1964), arcybiskup metropolita krakowski (1964–1978), kardynał (1967–1978), zastępca przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski (1969–1978), 264. papież i 6. Suweren Państwa Watykańskiego (od 16 października 1978 r. do 2 kwietnia 2005 r.), święty Kościoła katolickiego. Poeta i poliglota, a także aktor, dramaturg i pedagog. Filozof historii, fenomenolog, mistyk i przedstawiciel personalizmu chrześcijańskiego. Był jednym z najbardziej wpływowych przywódców XX w. Jego wybór na papieża miał szczególny wpływ na wydarzenia w Europie Wschodniej i w Azji w latach 80. i 90. XX w. Przyczynił się do poprawienia relacji Kościoła katolickiego z judaizmem, islamem, z Kościołem prawosławnym oraz Wspólnotą Anglikańską. W trakcie pontyfikatu odwiedził 129 krajów oraz wyniósł na ołtarze więcej osób niż wszyscy jego poprzednicy w okresie poprzednich pięciu wieków. Zmarł 2 kwietnia 2005 r. W ceremonii pogrzebowej uczestniczyły delegacje z ponad 150 państw, a w Polsce ogłoszona została sześciodniowa żałoba narodowa. Miesiąc po pogrzebie rozpoczął się proces beatyfikacyjny Jana Pawła II (zakończony 1 maja 2011 r.). 27 kwietnia 2014 r. odbyła się wspólna kanonizacja Jana XXIII i Jana Pawła II.

Człowiek jest wielki nie przez to, co posiada, lecz przez to, kim jest; nie przez to, co ma, lecz przez to, czym dzieli się z innymi.

(Jan Paweł II, przemówienie do mieszkańców Tondo, dzielnicy slumsów. Manila, 18 lutego 1981 r.)

Człowiek nie jest tylko sprawcą swoich czynów, ale przez te czyny jest zarazem w jakiś sposób twórcą siebie samego.

(Jan Paweł II, homilia wygłoszona podczas mszy św. na pl. Zwycięstwa, Warszawa, 2 czerwca 1979 r.)

Na gruzach II wojny światowej zaczęto wznosić gmach Europy zjednoczonej, a ci, którzy byli pierwszymi budowniczymi tego gmachu, nawiązywali zdecydowanie do chrześcijańskich korzeni europejskiej kultury. My Polacy nie mogliśmy uczestniczyć bezpośrednio w tym procesie odbudowy Europy, który został podjęty na Zachodzie. Znaleźliśmy się, jako alianci zwycięskiej koalicji, „w sytuacji pokonanych”, którym narzucono na czterdzieści kilka lat dominację ze Wschodu, w ramach bloku sowieckiego. Tak więc dla nas walka nie skończyła się w roku 1945. Do wspomnienia o zwycięstwie pod Monte Cassino trzeba więc dołączyć dzisiaj „prawdę o wszystkich Polakach i Polkach”, którzy w rzekomo własnym państwie „stali się ofiarami totalitarnego systemu” i którzy na własnej ziemi oddali życie za tę samą sprawę, za którą oddawali życie Polacy w roku 1939, potem podczas całej okupacji i wreszcie pod Monte Cassino oraz w Powstaniu Warszawskim. Trzeba wspomnieć wszystkich zamordowanych rękami także polskich instytucji i służb bezpieczeństwa, pozostających na usługach systemu przyniesionego ze Wschodu. Trzeba ich przynajmniej przypomnieć przed Bogiem i przed historią, ażeby „nie zamazywać prawdy o naszej przeszłości” w tym decydującym momencie dziejów.

(Jan Paweł II, wypowiedź z 18 maja 1994 r.; cyt. za: „Tragizm i sens powstania warszawskiego”, pod red. Janusza Kuczyńskiego, Józefa L. Krakowiaka; Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2006)