Obrazy, które opowiadają o polskości

Marzena Tataj: 20 stycznia zakończyła się wyjątkowa wystawa polskiego malarstwa w wyjątkowym muzeum. Przez blisko cztery miesiące Luwr-Lens prezentowało najbardziej ikoniczne obrazy polskiego malarstwa XIX i początku XX w. na głośnej wystawie „Polska 1840–1918. Zobrazować ducha narodu”.

Iwona Danielewicz: Na podstawie mojego 40-letniego doświadczenia historyka sztuki i 20 wystaw, które organizowałam, mogę powiedzieć, że nigdy nie doświadczyliśmy tak głębokiego zaangażowania w wydarzenie ze strony partnera francuskiego. Tę intensywność współpracy da się porównać jedynie z wystawą „L’Esprit romantique dans l’art polonais XIXe-XXe siècles”, przygotowaną w 1977 r. przez dra Marka Rostworowskiego w Grand Palais w Paryżu. Owszem, były ważne wystawy: Witolda Wojtkiewicza w Muzeum w Grenoble w 2004 r., Jacka Malczewskiego w paryskim Musée d’Orsay w 2009 r. czy wreszcie „Polska awangarda: Katarzyna Kobro i Władysław Strzemiński” w Centre Pompidou w 2018 r., ale żadna nie była otoczona takim pietyzmem przez stronę francuską i nie znalazła należytego oddźwięku. Kultura polska jawiła się na nich jako odrębna wyspa, której nie potrafiono usytuować w szerszym kontekście. Natomiast oddźwięk prasowy wystawy w Luwr-Lens był nieprawdopodobnie intensywny, wskutek czego została ona uznana przez włoskie pismo „Bell’Europa” za jedną z czterech najważniejszych wystaw malarstwa w Europie w 2019 r.

MT: Czy można powiedzieć, że po tej wystawie wreszcie dostrzeżono i doceniono w Europie polskie malarstwo?

Wojciech Głowacki: W drugiej połowie XIX w. polskie malarstwo było dobrze znane i doceniane we Francji, także na tle francuskiej produkcji artystycznej. Mam tu na myśli choćby dzieła Henryka Rodakowskiego czy Jana Matejki, którzy – wpisując się w trendy europejskie – byli w stanie wybić się na pewną indywidualność. Podobnie było w przypadku Józefa Brandta, który mieszkał w Monachium, a od 1875 r. prowadził tam prywatną szkołę malarską, ciesząc się powodzeniem i uznaniem kolekcjonerów i krytyków. Jego prace były często wystawiane i weszły do kolekcji niemieckich instytucji kultury, które z czasem je wyprzedawały. W kolekcjach muzeów francuskich nie mamy prawie żadnego polskiego dzieła poza obrazem Olgi Boznańskiej i dwiema pracami Bolesława Biegasa w Musée d’Orsay.
Niestety obecnie twórczość naszych XIX-wiecznych malarzy jest w Europie zupełnie zapomniana. Dlatego tak duże nadzieje, poparte bardzo dobrym odbiorem wśród publiczności, pokładamy w wystawie w Luwr-Lens. Co więcej, francuscy partnerzy już wypożyczyli od nas trzy obrazy na kolejną wystawę. Polskie nazwiska powoli zaczynają wchodzić do międzynarodowego muzealnego obiegu.

ID: Mamy w Polsce poczucie niedosytu, że nasza sztuka nie jest szeroko znana, choć porusza ciekawe tematy, dotyczące dramatycznej historii narodu. Pragnienie wolności i nadzieja na przywrócenie państwa polskiego zawsze dominowały w polskiej kulturze i sztuce, a obecnie zyskują zainteresowanie zagranicznych odbiorców. Główne europejskie centra kultury – w Paryżu, Wiedniu czy Berlinie – zostały już dogłębnie spenetrowane, więc widz coraz śmielej rozgląda się za ofertą innych, mniej popularnych turystycznie ośrodków. I nagle nasz prowincjonalizm, w najlepszym tego słowa znaczeniu, staje się atutem, powiewem świeżości, zagadką, intrygującą niewiadomą. Nagle okazuje się, że Polacy, Bałtowie, Czesi czy Węgrzy, ludzie z obrzeży głównych nurtów twórczych Paryża, Monachium, Wiednia i Berlina, tworzyli wyrazisty, niepowtarzalny klimat artystyczny – odwołujący się do światowych trendów symbolizmu, neoromantyzmu i wczesnego modernizmu, a jednak odmienny. I ta odmienność jest teraz naszą siłą. 
Publiczność w Luwr-Lens przyznawała, że mało wiedziała o naszym kraju, jego położeniu geograficznym i historii. Nie wiedziano, że mamy morze i góry, że utraciliśmy państwowość na ponad 100 lat i odzyskaliśmy ją dopiero w 1918 r., a po II wojnie światowej znów zmienił się kształt naszych granic. Francuscy koledzy pracujący przy organizacji wystawy zostali tak uwiedzeni i zaciekawieni naszą historią, że przyjeżdżali prywatnie, by zwiedzić Polskę. W tej kotłowaninie emocji i nastrojów, która obecnie zawładnęła całym światem, również Francją i Polską, spotkanie z piękną i wartościową sztuką daje prawdziwe ukojenie. Piękno zawsze obroni się samo.

Kamil Broszko: Dlaczego wybór padł na Lens, nowoczesny oddział słynnego paryskiego Luwru położony w górniczym regionie na północy Francji?

WG: Muzeum Luwr-Lens nieprzypadkowo zostało wybrane na miejsce wielkiej retrospektywy polskiego malarstwa XIX w. Region ten jest silnie związany z polską emigracją od czasów powstania styczniowego. W 1919 r. podpisano umowę między Polską a Francją o przyjęciu do pracy polskich górników na północnym wschodzie Francji. Dlatego dziś region zamieszkuje milionowa polska diaspora. Lens to 30-tysięczne miasto, które już od 50 lat nie ma nic wspólnego z górnictwem. Nadal jednak odczuwa się w nim ducha polskości: słychać na ulicy polskie słowa, często spotyka się Francuzów o polskich nazwiskach. Najsilniej przetrwała tutaj polska kultura ludowa i właśnie na nią francuscy muzealnicy położyli szczególny nacisk w identyfikacji wizualnej wystawy i materiałach promocyjnych czteromiesięcznego sezonu polskiego, który obfitował w pokazy kulinarne, konferencje, koncerty (m.in. Jakuba Józefa Orlińskiego i Marcina Maseckiego). Zorganizowano też festiwal muzyki Fryderyka Chopina oraz przegląd filmów Krzysztofa Kieślowskiego, Andrzeja Wajdy i Andrzeja Żuławskiego. 

 „Stary dom”; Ferdynand Ruszczyc (1870–1936); 1903 r.; olej, płótno; Muzeum Narodowe w Warszawie, „Helenka z Poronina”; Władysław Jarocki (1879–1965); 1913 r.; olej, płótno; Muzeum Narodowe w Warszawie.

MT: Muzeum w Lens to nowoczesny budynek ze szkła i aluminium wtopiony w otaczającą zieleń, a posadowiony na 20-hektarowym terenie po kopalni.

ID: Otworzono je w 2012 r., aby pomóc w rewitalizacji niezamożnego regionu Francji – Nord-Pas-de-Calais. Muzeum stało się centrum kulturalnym regionu, przyciągającym odbiorców sztuki z Belgii, Wielkiej Brytanii, Luksemburga i Niemiec. Ponad półmilionowa publiczność odwiedza rokrocznie galerię stałą, która prezentuje 250 obrazów, rzeźb i obiektów z paryskiego Luwru. Ambicją Luwr-Lens są również wystawy związane z historią i sztuką regionu Nord-Pas-de-Calais. A ponieważ zamieszkuje go milionowa polska diaspora, pewnego dnia kierownictwo Luwr-Lens zwróciło się do Muzeum Narodowego w Warszawie z propozycją wspólnej wystawy. Francuscy kuratorzy – Marie Lavandier i Luc Piralla – przylecieli do Warszawy, by się dowiedzieć, jak wyglądała sztuka w kraju, który nie miał swojej państwowości politycznej i z którego wywodzą się potomkowie mieszkańców ich regionu. 
I oto stanęliśmy przed wyzwaniem: chcieliśmy pokazać, jak sztuka polska, wypełniona tradycją i wątkami historycznymi, wyrażała ducha narodu, a jednocześnie nieustannie podążała za nurtami europejskimi. Nie byliśmy przecież samotną wyspą na ocenie sztuki, a polscy artyści studiowali w całej Europie. Zaproponowaliśmy zatem opowieść o kraju, który przez 123 lata był wymazany z mapy świata, a jednak przetrwał, również dzięki sztuce. Naszym francuskim kolegom przygotowaliśmy kompendium wiedzy o historii narodu i malarstwa, ale pozostawiliśmy wolną rękę w dokonaniu wyboru prac i zbudowaniu wokół nich narracji – skierowanej przecież do zagranicznego odbiorcy. Tak narodziła się wystawa o tworzeniu ikon polskości i narodowych mitów. A także o roli, jaką obrazy odgrywają w budowaniu poczucia wspólnoty narodowej. 
Po trzech latach przygotowań, 25 września 2019 r., otworzono wystawę „Polska 1840–1918. Zobrazować ducha narodu”. Nie mogłaby się ona odbyć bez współpracy z Muzeum Narodowym w Krakowie i Muzeum Narodowym w Poznaniu, Muzeum Okręgowym w Toruniu, Zamkiem Królewskim w Warszawie i Zamkiem Królewskim na Wawelu oraz Fundacją im. Raczyńskich i prywatnymi kolekcjonerami, którzy użyczyli dzieł. I tak po raz pierwszy od ponad 150 lat pojawił się we Francji obraz „Reytan – upadek Polski”, który Jan Matejko namalował w 1866 r. Mimo oporów ze strony paryskiej emigracji, spowodowanych polityczną wymową dzieła, obraz został pokazany w 1867 r. na Salonie w Paryżu i otrzymał złoty medal. Do swoich zbiorów zakupił go cesarz Austrii Franciszek Józef I, a w 1918 r. rząd polski odkupił płótno i przekazał je Zamkowi Królewskiemu w Warszawie. Właśnie „Reytan” otwierał polską wystawę w Luwr-Lens. Towarzyszyła mu nie mniej słynna „Melancholia” Jacka Malczewskiego, wypożyczona dzięki życzliwości Fundacji im. Raczyńskich przy Muzeum Narodowym w Poznaniu. Dzieła te były mocnym akordem, zapowiadały tematykę i rangę artystyczną wystawy.

 „Planty o świcie”; Stanisław Wyspiański (1869–1907); 1894 r.; olej, płótno; kolekcja prywatna, depozyt w Muzeum Narodowym w Krakowie.

MT: Można rzec: crème de la crème polskiego malarstwa…

WG: Z pewnością, bo jakkolwiek tematem wystawy było zobrazowanie historii Polski, to główny klucz wyboru dzieł stanowiła wartość artystyczna. Oczywiście obrazy Matejki i Rodakowskiego doskonale wpisały się w opowieść o chwalebnej przeszłości polskiego narodu i triumfach naszego oręża.
Osobny wątek tworzy wspólna historia Polski i Francji oraz przenikanie się sztuki obu krajów w XIX w. Na jednej ze ścian zaprezentowaliśmy obraz Paula Delaroche’a, a po przeciwnej stronie zobaczyć można było wczesnego Matejkę i Józefa Simmlera, którzy inspirowali się bezpośrednio dziełami tego francuskiego malarza. Z kolei u Leona Wyczółkowskiego i Olgi Boznańskiej silnie obecne były inspiracje impresjonizmem. Boznańska wystawiała zresztą swoje prace na arenie międzynarodowej, wśród takich twórców jak Pierre Bonnard czy Maurice Denis. Do tematyki francuskiej nawiązywały również obrazy Wojciecha Kossaka i Piotra Michałowskiego ilustrujące historię wojen napoleońskich, dających nadzieję na odzyskanie przez Polskę niepodległości. 
Wystawa ukazuje, jak motywy narodowe tworzą sztukę i w jaki sposób się objawiają – realistycznie, jak u Józefa Chełmońskiego, oraz symbolicznie, jak u Jacka Malczewskiego. Malarstwo przeżywało fascynację folklorem i ludowością, stopniowo podążając ku uwolnieniu spod ideowego ciężaru wydarzeń (choćby powstań listopadowego czy styczniowego), które zaważyły na naszych dziejach w XIX w. Wielokulturowość, fascynację ludowością, pejzaże, poszukiwanie nowoczesnej formy można było oglądać na obrazach Leona Wyczółkowskiego, Stanisława Wyspiańskiego, Wojciecha Weissa, Józefa Mehoffera, Juliana Fałata, Aleksandra Gierymskiego. 
Wystawa kończyła się prezentacją dzieł skupionych na formalnych aspektach sztuki, autorstwa Ferdynanda Ruszczyca czy Stanisława Wyspiańskiego. A zamykał ją monumentalny „Rycerz wśród kwiatów” Wyczółkowskiego z 1904 r., wypożyczony z Biblioteki Polskiej w Paryżu. Obraz ten jest niczym zapowiedź jasnej przyszłości, w której husarz nie walczy już o wolność i niepodległość, ale – ubrany w złotą zbroję, ukazany na tle ukwieconego pola i panoramy Tatr – jest tylko postacią z legendy o wolnej Polsce. Równocześnie trzeba podkreślić, że dzieło nawiązuje do głównych nurtów artystycznych panujących wówczas w Europie.

 „Patrol powstańczy”; Maksymilian Gierymski (1846–1874); ok. 1873 r.; olej, płótno; Muzeum Narodowe w Warszawie.

KB: Zastanawiam się, czy zagraniczna publiczność była w stanie odczytać symbolikę i znaczenie polskich dzieł.

ID: Wystawa wymagała od widza teoretycznego przygotowania, aby mógł zrozumieć jej zamysł i wymowę. Dlatego każdą sekcję ekspozycji opisano w językach francuskim, angielskim i polskim, tłumacząc uwarunkowania historyczne. Ponadto każde dzieło było opatrzone osobnym komentarzem. 
Koledzy z Francji zdecydowali się zestawiać prace tematycznie, a nie chronologicznie czy według nurtów artystycznych, jak to się zwykle dzieje. I tak w jednej z sal zaprezentowano coś na kształt portretu rodzinnego. Zestawiono autoportrety malarzy: Fałata, Boznańskiej, młodego Weissa z maskami, które przywdziewa jako artysta, i Anny Bilińskiej, zamówiony przez znanego kolekcjonera Ignacego Korwin-Milewskiego. Obok zawieszono dzieła Witkiewicza, Brandta i Gierymskiego, pokazujące wszystkie warstwy społeczne narodu polskiego, od szlachty po chłopów, i mniejszości narodowe. Francuzom szczególnie świeże w naszym malarstwie wydały się odniesienia do góralszczyzny. Interpretowali je jako poszukiwanie prymitywizmu – nurtu obecnego wtedy w malarstwie europejskim.

„Melancholia”; Jacek Malczewski (1854–1929); 1890–1894; olej, płótno; Fundacja im. Raczyńskich przy Muzeum Narodowym w Poznaniu.

KB: Wystawa w Lens miała pokazać Francuzom, narodowi zaawansowanemu w sztuce, że na rubieżach Europy też powstawały dzieła na wysokim poziomie artystycznym. Ale prezentując te same obrazy na wystawie w Muzeum Narodowym w Warszawie, mamy zgoła inny cel – budowanie tożsamości narodowej. Nowa odsłona wystawy została nazwana „Polska. Siła obrazu”.

WG: Sukces wystawy w Luwr-Lens przekonał nas, że warto te najbardziej ikoniczne obrazy, najważniejsze dla XIX-wiecznego malarstwa, w podobny sposób pokazać polskiej publiczności. Zgromadziliśmy około 100 dzieł. Będzie to rzecz niesłychana i najwyższej wagi – w jednym miejscu i czasie móc doświadczyć spotkania z najbardziej znanymi dziełami polskiego malarstwa. Duże to dla nas wyzwanie, bo dzieła i kontekst zna każdy Polak. Ale układ i sposób prezentacji będą innowacyjne, dlatego objaśniamy je w katalogu i w komentarzach w każdej sali wystawy.

ID: A ja mam nadzieję, że warszawska wystawa wzbudzi emocje i dyskusje, że każdy z nas poczuje się dumny ze swojej polskości i z dzieł naszych przodków, którzy wytrwali w czasach politycznego niebytu. Ich twórczość chwyta za serce po dziś dzień. Chcemy, aby nasza wystawa stała się głosem w dyskusji o narodzie i pojmowaniu jego roli. My z pewnością tego pojęcia nie traktujemy wąsko, szowinistycznie.

Wystawa „Polska. Siła obrazu”
18 września – 20 grudnia 2020 r., Muzeum Narodowe w Warszawie
Współpraca: Muzeum Narodowe w Krakowie, Muzeum Narodowe w Poznaniu, Muzeum Okręgowe w Toruniu, Zamek Królewski w Warszawie, Zamek Królewski na Wawelu, Fundacja im. Raczyńskich przy Muzeum Narodowym w Poznaniu, prywatna kolekcja Sylwii i Tomasza Gardeckich
Kuratorzy: Iwona Danielewicz (MNW), Agnieszka Rosales Rodríguez (MNW), Marie Lavandier (Musée du Louvre-Lens), Luc Piralla-Heng Vong (Musée du Louvre-Lens)
Współpraca: Wojciech Głowacki