Nie wolno nam odrzucać dziedzictwa oświecenia, trzeba jego idee przemyśleć na nowo i rozwijać

Kamil Broszko: Jakie są najważniejsze refleksje pana profesora na temat wojny Rosji z Ukrainą?

Tadeusz Sławek: Refleksje są dwie, mam wrażenie, że niezbyt oryginalne. Pierwsza dotyczy brutalności tej agresji, która przyjmuje coraz bardziej bezwzględny charakter. Druga odnosi się do postrzegania scen, które budzą grozę, o których myślimy, że przecież nie miały prawa się zdarzyć w Europie. Co zresztą też jest ciekawym rozumowaniem, bo dlaczego gdzie indziej miałyby się zdarzać, a na naszym kontynencie nie? A zatem zastanawiamy się nad źródłami tych zdarzeń, czyli zaczyna się pojawiać szersza refleksja historiozoficzna na temat Rosji, jej relacji z Zachodem, charakteru społeczeństwa i tzw. duszy rosyjskiej. W tej kwestii rozrzut poglądów jest pewnie nieco większy. Obie zaś kwestie spotykają się w punkcie, w którym każdy z nas będzie podejmował jakieś decyzje, formułował opinie czy realizował praktyczne działania na rzecz Ukrainy, na przykład pomocy uchodźcom. Ale też wszystkie te racje się przecinają – ta bezpośrednia, gorąca i historyczna. One też powinny przecinać się w punkcie, w którym politycy decydujący o kształcie naszej rzeczywistości podejmują decyzje. I okazuje się, że nie można decydować wyłącznie na podstawie tego, co tu i teraz – choć jest to ważny element – bo historyczne zaplecze nie jest bez znaczenia. A dziś sami Niemcy przyznają, a Francuzi pewnie też powinni, że w zbyt znacznym stopniu ich polityka kierowała się bieżącymi interesami. Natomiast zupełnie zaniedbała historyczną refleksję na temat tego, jak się kształtowały losy Rosji i czym ona w istocie jest. Poza tym mam jeszcze jedną obserwację, która dotyczy powszechnego zjawiska, a i ja sam jestem przykładem takiej zmiany. O ile na początku wojny staraliśmy się unikać słowa „Rosja” – broniłem nawet takiego podejścia w publicznej dyskusji – bo uznawaliśmy, że to jest agresja bezwzględnej putinowskiej machiny, czyli ludzi władzy, pewnej wpływowej grupy zapatrzonej w wielkoruskie mity, o tyle teraz straciliśmy to przekonanie i bez wyrzutów sumienia zaczynamy mówić, że odpowiedzialna za wojnę jest Rosja. I to też jest kwestia do zastanowienia. Sam mówię o agresji rosyjskiej. To być może wiąże się z planem historycznym, ale wynika z niego, że pewna część hegemonicznej agresji jest wbudowana w strukturę społeczeństwa rosyjskiego. Dopowiem tylko, że sytuacja pokazuje również wspaniałe przykłady niesienia pomocy w związku z napływem uchodźców z Ukrainy, ale dzięki temu lepiej też widać, że w przypadku drugiej granicy, położonej nieco wyżej na północ, państwo egzaminu nie zdało. Zdawali go tam ludzie. Ta sprawa dzisiaj przycichła, ale ona nie zniknęła, nadal jest aktualna. To jest także powód do zastanowienia się nad samym sobą i postawą wobec świata.

KB: Literatura w różnych momentach przynosiła nam ukojenie, ale także wyjaśnienie rzeczywistości. O II wojnie światowej powstały tysiące dzieł kultury. Czy można w księdze szukać wyjaśnień, a może i recept, odnoszących się do tej nowej wojny?

TS: Program II Polskiego Radia przyjął taką taktykę, że bardzo często nadaje wiersze poetów ukraińskich, które są pisane na gorąco, i to jest pewien zapis stanu emocjonalnego wynikającego z wydarzeń wojennych. Na pewno warto to robić, do czasu, aż się to wszystko… i tu brakuje nieco słów, bo chcielibyśmy powiedzieć: uspokoi, ale mamy poczucie, że ten ewentualny pokój na Wschodzie na dłuższą metę nikogo nie zadowoli. Wydaje mi się, że kto jak kto – a mówię to z należytą ostrożnością, ponieważ nie jestem dogłębnie zaangażowany w ich literaturę – ale Rosjanie różnią się od Niemców czy choćby mocarstw kolonialnych, które wygenerowały teksty będące rozliczeniem hegemonicznej i demonicznej przeszłości. Rosjanie nie przeszli takiej masowej terapii. Wydaje mi się zresztą, że to, co najlepszego w literaturze rosyjskiej, to nie Dostojewski – wiem, że grzeszę teraz – a Gogol, Sałtykow-Szczedrin, Bunin, Płatonow. Oni z jednej strony ukazują straszny obraz tego kraju, wystarczy sobie przypomnieć „Rewizora” czy „Martwe dusze” – tam wszystko jest oparte na kłamstwie, na oszustwie. Ba, nawet Czechow głęboki z jednej strony pokazuje komizm, a z drugiej tragizm hierarchii tych ponad 20 rang urzędniczych, tę głęboką korupcję, która wszystko tam przeżera do cna. Ale nawet wymienieni, przy całym swoim krytycyzmie, w ostatecznym rozrachunku odkrywają się, ujawniając jakieś przywiązanie do wielkiej Rosji. Typowa jest scena na końcu jednego z opowiadań Gogola: cała grupa jedzie dwukółką przez błoto, w pejzażu listopadowym, widzi połamane płoty, ogólną beznadzieję, a bohater mówi: „Nudno jest na tym świecie, proszę państwa!”. Gdzieś jest to poczucie wielkiej przestrzeni i mocy, która ich napędza. Nawet w największych – choć zrobili dużo, byśmy mogli pojąć Rosję – w ostatecznym odruchu zawsze odradzało się pragnienie wielkości. A to pragnienie jest warunkowane przez absolutną władzę, którą nad tą Rosją się sprawuje. Czytałem Astolphe’a de Custine’a, który był dyplomatą, podróżnikiem, dzisiaj byśmy powiedzieli, że również antropologiem kulturowym. Podczas podróży do Rosji nie mógł się nadziwić, jak to możliwe, że tam ktoś, kto jest właścicielem wioski, może zdecydować o przesiedleniu wszystkich mieszkańców. A dziś widzimy, że Rosjanie, tak jak kiedyś przesiedlali Tatarów, tak teraz przymusowo przesiedlają Ukraińców. To poczucie władzy i przekonanie, że mogą wszystko, nie zostały rozliczone. Zapewne wszystkie imperia miały takie pokusy i takie praktyki, ale zazwyczaj starały się uporać ze swoim dziedzictwem, zrobić rachunek sumienia. Rosja nigdy tego nie uczyniła.

Prof. Tadeusz Sławek podczas przyznania tytułu Promotor Polski przez Fundację Polskiego Godła Promocyjnego

KB: Rozmaite prądy intelektualne XX w., związane z naukami społecznymi i humanistyką, miały na celu wyjaśnienie, jak doszło do ludobójstwa podczas II wojny światowej. Odpowiedzi, które przedstawili uczeni, były przekonujące, a świadomość mechanizmów powstawania zła miała nas ustrzec przed powtórką z historii. Tak się jednak nie stało, co widać choćby na przykładzie Buczy. Czy zatem można mówić o porażce intelektualistów?

TS: To pytanie jest nader ważne. Ja bym tezy o prądach intelektualnych nie rozbijał na poszczególne szkoły i dyscypliny, tylko raczej, uogólniając, powiedział o wielkiej dyskusji, która dotyczy tego, co nam zostało z oświecenia. Uważamy się poniekąd za dziedziców tej epoki – jedni za dzieci zbuntowane, inni za dzieci prawowierne – aktualne jest jednak wielkie pytanie, co z tego oświecenia pozostało. Pamiętajmy, że oświecenie dało nam to, o czym pan mówi, mianowicie przekonanie, że racjonalność człowieka doprowadzi nas do bardziej rozumnej, a w związku z tym lepszej przyszłości. Oświecenie wygenerowało też mniej lub bardziej wyartykułowane pojęcie postępu, wzrostu ku lepszemu światu. To jest dzisiaj fundamentalne pytanie, na które nie należy udzielać zbyt prostych odpowiedzi. Gdybyśmy powiedzieli, że obecna sytuacja wskazuje na kapitulację albo kompromitację oświecenia, to natychmiast pojawia się pytanie: co w zamian? A wtedy głowę zaczynają podnosić upiory, które próbują na przykład zastąpić rozum zdemonizowanym pojęciem narodu. I pokrewnymi pojęciami. Należy tutaj wystrzegać się prostych i radykalnych odpowiedzi i – moim zdaniem – bronić spuścizny oświecenia, oczywiście w sposób krytyczny. Pokazywać, że racjonalność nie skapitulowała, a jedynie skapitulowało przekonanie, że ona automatycznie musi zatriumfować. Tak nie jest. Należy wprowadzić korekturę do oświecenia, ale nie należy go odrzucać. Pytał pan o literaturę, więc dopowiadam. Już pod koniec XVIII w. pojawiła się w Anglii wybitna postać, która po pewnym okresie zapomnienia w XIX w. powróciła, wywołując w połowie wieku XX entuzjazm i zachwyt, który właściwie trwa do dziś. To był William Blake, wybitny pisarz, poeta, a także wielki malarz, artysta książki, który tworzył je ręcznie, aby odrzucić pokusę postrzegania tego dobra jako typowego produktu, który tak jak buty albo pończochy wychodzi z fabryki. Blake nie odsądzał rozumu od czci i wiary. Chociaż był ostatnim wielkim mitografem Zachodu, stworzył własną mitologię, gdzie demoniczny zły bóg, demon jego świata, nieprzypadkowo nazywał się Urizen, czyli your reason, ale nie rozum jako taki, bo Blake nie kwestionowałby znaczenia rozumu, tylko rozum, któremu dano zbyt wielką władzę, absolutną. Co zatem było ową Blake’owską korekturą? Wyobraźnia, możemy dodać – wyobraźnia moralna. Czyli taka wyobraźnia, która pozwoli nam, gdy będziemy podejmować decyzje racjonalne, zrozumieć, jakie będą dalekosiężne konsekwencje owych decyzji. A pewne decyzje wyglądałyby inaczej, gdybyśmy tę wyobraźnię moralną zastosowali. Mógłby pan powiedzieć, że to jest poniekąd powrót do starej tezy Sokratesa, który twierdzi, że ma swojego demona. Ten głos wewnętrzny nie mówi mu, co dokładnie robić, lecz każe zastanowić się, czy to, co robi, jest właściwe. To nie jest głos doradczy, tylko głos wzywający do pewnego rodzaju wahania, zastanowienia się, dania sobie czasu na decyzję, przemyślenia itd. Wydaje mi się, że tego zabrakło. Zatem konkludując, nie wolno nam odrzucać dziedzictwa oświecenia, ale trzeba jego idee przemyśleć na nowo i rozwijać, bo tylko to nas uchroni przed fatalną polityką, która tu i ówdzie zaczyna podnosić głowę.

KB: A może błędem myślenia pooświeceniowego było założenie, że ono się będzie samo rozpowszechniać, eksportować? Bo skoro coś jest mądre, dlaczego nie miałoby tak działać? A tymczasem Wschód trochę się do nas zbliżył i zrobiło się niebezpiecznie.

TS: Myślę, że ten ruch, o którym pan mówi, czyli Wschód idący na Zachód i Zachód idący na Wschód, sam w sobie nie powinien być niepokojący. Nie mówię o scenach, które widzimy w Ukrainie, tylko o afiliacjach intelektualnych. Proszę zwrócić uwagę, jak wielką rolę odegrała myśl medytacyjna i praktyki Dalekiego Wschodu. Ten ruch idei powinien trwać i żadna ze stron nie powinna się zamykać w swojej szklanej wieży. Natomiast wspomniał pan o eksportowaniu. Problem zaczyna się wtedy, gdy eksportujemy nie tylko idee, ale idee wcielone w pewien sposób życia. To jest ten słynny błąd amerykański, czyli eksportowanie demokracji do krajów, które nie tyle tej demokracji nie chcą, co po prostu nie są na nią gotowe. Droga do demokracji zabrała Zachodowi trochę czasu. Nie da się przyjść i jej po prostu zainstalować, trzeba do niej dochodzić. Próba zaszczepienia czegoś, co jest w danym momencie historii jeszcze ciałem obcym, jest niebezpieczna i kończy się źle. Klasycznym przykładem jest próba demokratyzacji Afganistanu, która zakończyła się klęską. Mówmy o ideach, ich praktykowaniu, ale ostrożnie z przenoszeniem tych idei na scenę polityczną, bo ta jest szczególnie wrażliwa i podatna na tradycyjne wzorce. Zwłaszcza w tych krajach, gdzie myślenie zakorzenione w religii jest jeszcze bardzo silne. Ponieważ tego typu inspiracje zmieniają się bardzo powoli, budzą wielkie kontrowersje. Popatrzmy na Polskę, gdzie przepis o ranieniu uczuć religijnych wciąż jest uruchamiany na życzenie polityczne, w zależności od sytuacji, a słyszę z ust jednego z wiceministrów, że ma być zaostrzony. Że jest jeszcze zbyt łagodny, zbyt ogólny i powinien być jakoś sprecyzowany, by sądy mogły razić z większą celnością. Nawet nasz przykład dowodzi, jak te sprawy są delikatne. Mariaże idei, afiliacje – jak najbardziej. Ale w momencie, gdy te idee mają strukturyzować całe społeczeństwa, trzeba zachować pewną wstrzemięźliwość.

KB: A jak bronić oświecenia, skoro niektóre medialne postaci przekonują, aby odżegnywać się od starej wiedzy, bo ona niepotrzebnie zajmuje czas, a rośnie liczba zagadnień i wątków, głównie powiązanych z rzeczywistością technologiczną, które wymagają nowoczesnego podejścia, więc to na nim należy się skupić?

TS: To, o czym pan mówi, sprowadza się do dwóch głównych problemów. One się spotykają w jednym miejscu, a jest nim edukacja. Gdy bowiem rozmawiamy o odnoszeniu się do starej wiedzy, to gdzież ten problem się rozgrywa? Zazwyczaj najpierw na scenie programów szkolnych, minimów programowych, odpowiedzi na pytanie, czego mamy uczyć, jak mamy uczyć, w imię czego mamy uczuć. W takim kontekście powinno się rozmawiać o szeroko pomyślanym programie czy też horyzoncie edukacyjnym. Mówi pan o starej wiedzy. Oczywiście kiedy słyszymy przymiotnik „stara”, to natychmiast mamy negatywne skojarzenia. Żyjemy w kulturze, która wymaga coraz to nowszych rzeczy. Mało co się starego naprawia, tylko wyrzuca i kupuje nowe. Nowe technologie i nowoczesna rzeczywistość wymagają postawienia dwóch pytań. Pierwsze to trawestacja zdania, które znajduję u Jana Patočki, czeskiego filozofa, który w latach 70. XX w. pisał na ten temat. Zadawał pytanie, czy należy się krytycznie odnosić do nowych wynalazków technicznych. Po czym odpowiadał – co ja właściwie całkowicie aprobuję – że nie, bo to nie jest potrzebne ani możliwe. Natomiast trzeba sobie zadać inne pytanie – i powinna to zrobić edukacja, a wydaje mi się, że tego nie czyni – mianowicie czy możemy budować życie tylko w oparciu o owe wynalazki i technologie. Wydaje mi się, że edukacja straciła palącą potrzebę, a może i świadomość, konieczności zadawania sobie tego pytania. W oparciu o co mamy budować życie? Czy wystarczą nam fakty, nowinki, wynalazki i czy one mają determinować kierunek naszego życia? A jeżeli sobie tego pytania nie zadamy, to nasza przyszłość jest marna. Marność tej przyszłości dokumentują dziesiątki filmów katastroficznych, a także perspektywy dla naszej planety, której grozi między innymi katastrofa ekologiczna.

Druga rzecz, o której trzeba pamiętać, to fakt, że nowe wynalazki techniczne, używane do niecnych celów, mają swoje tragiczne reperkusje w Ukrainie. Dzisiaj niezbędna jest refleksja na temat etyki wojny. Bo przecież, nie łudźmy się, konflikty były, są i będą. Problem tkwi w tym, jak będziemy je rozwiązywać i jaki one będą miały charakter. Pojawia się zatem zagadnienie ograniczeń, które powinniśmy sobie stawiać przy wchodzeniu w konflikt. I tu drugi cytat, który znajduję u Tadeusza Kotarbińskiego i który jest, podobnie jak cytat z Patočki, bardzo prosty, jednozdaniowy, łatwo go zapamiętać. Otóż Kotarbiński w niewielkiej książeczce pt. „Medytacje o życiu godziwym” mówi, że spory są, będziemy w nie wchodzić, konflikty nas nie opuszczą, ale ważne jest, aby nie zadać ani jednego ciosu poza niezbędną konieczność bojową. I to jest najbardziej zwięzły sposób zarysowania naszych powinności etycznych wobec świata, zarówno w stanie wojny, jak i w stanie pokoju, bo jakaś forma konfliktu zawsze będzie nam towarzyszyć. Natomiast obrazy z Ukrainy pokazują, że Rosja posunęła się nie o kilka kroków, a o kilka lat świetlnych poza niezbędną konieczność bojową. Ale jeżeli popatrzymy na polską politykę, to okazuje się, że zrobiliśmy właściwie to samo, tylko nie na scenie, która się nazywa „wojna”, lecz na scenie o nazwie „życie publiczne”. Teraz przeciwnika się nie przekonuje, tylko niszczy. Sprawozdawcy sportowi mówią dziś o demolowaniu, miażdżeniu przeciwnika. Nie wystarczy być lepszym, trzeba niszczyć, wdeptać w ziemię, przerolować się przezeń jak walec. Zatem w podsumowaniu dwie myśli. Z Patočki: nie odrzucajmy technologii, ale zastanówmy się, czy możemy żyć w oparciu tylko o nią, a to, co jest poza technologią, powinna dostarczać i wskazywać edukacja. Druga myśl, z Kotarbińskiego: ani jednego ciosu poza niezbędną konieczność bojową.

KB: Toczą się dyskusje na temat parametrów życia społecznego i politycznego w Polsce, a wiele wniosków jest bardzo krytycznych. Widać degradację kultury politycznej i języka debaty publicznej. Czy jest potencjalna ciągłość między tymi zjawiskami, które obserwujemy na naszym gruncie, a taką skalą dehumanizacji, jakiej dopuszczają się Rosjanie za naszą granicą?

TS: To bardzo trudne pytanie. Z pewnością nie należy tu poszukiwać lustrzanego odbicia. Przy okazji polskiego sporu politycznego, nawet jeżeli on się posuwa do inwektyw, na razie nie giną ludzie. W Ukrainie tysiące ludzi w sposób niezwykle okrutny straciło życie. Jeżeli jednak istnieje wspólny mianownik między dwoma zjawiskami, to jest to przekonanie, że wszystko może być użyte do osiągnięcia celu politycznego. Oczywiście to „wszystko” radykalnie się różni, bo dla Rosji oznacza masowe groby w Buczy czy groźbę użycia broni chemicznej. W sporze politycznym owo „wszystko” ma zupełnie inny wymiar. Ale przeświadczenie jest wspólne: mnie wolno dla realizacji celu nie uszanować innego istnienia. Proszę zwrócić uwagę, że na fali wydarzeń w Ukrainie wraca się dziś do Smoleńska. Nie chcę komentować samego raportu komisji, ale znalazły się w nim poruszające zdjęcia i tak się zastanawiam, jak się czuli bliscy ofiar tej katastrofy. Zastanawiam się nad wrażliwością i zdolnością do krytycznej refleksji autorów raportu. Wydaje mi się, że przekonanie, iż dla celów politycznych wolno wszystko, jest niszczące. To poczucie, że wolno nie szanować czyichś odczuć, wrażliwości, jest zaproszeniem do strasznego tańca.

KB: Jak się pan profesor odnosi do obecnego dziś w dyskursie trendu reinterpretacji sztandarowych dzieł literackich z punktu widzenia krytyki zawartych w nich uprzedzeń, pochwał kolonializmu itp.? Czasem taka krytyka opiera się na gruntowych podstawach intelektualnych, jednak niejednokrotnie jest czyniona z grubsza i dosyć brutalnie, przyjmując postać tzw. kancelowania.

TS: Faktycznie pojęcie cancel culture zrobiło karierę. Dwie uwagi poczynię. Literatura zawsze obracała się w kręgu pewnych mitów i opowieści. One zawsze były przetwarzane, przeinaczane, przepisywane. Klasycznym przykładem jest jeden z największych tekstów Zachodu – „Odyseja”. To jedno z naszych dzieł fundacyjnych, przepisywane na dziesiątki sposobów. Samo zjawisko przekładu już jest przepisaniem na inny język, inne słowa, ale też na inne myśli, które coś innego znaczą w różnych kulturach. Zjawisko przekładu już jest mnożeniem pewnej idei, która wydawała nam się spójna, jedna, ale jak się zastanowić, to ona zachowuje część znaczenia, ale przyjmuje też odcień znaczeń właściwy dla kultury, w której dokonuje się przekładu, więc nie jest lustrzanym odbiciem oryginału. Wspomniałem o „Odysei”, bo jej przepisania są liczne; wspomnę choćby najsłynniejsze, czyli „Ulissesa” Joyce'a. A niebawem w Katowicach odbędzie się spektakl „Odyseusz i świnie”, według tekstu Agaty Dudy-Gracz, który opiera się oczywiście na motywach Homera, ale jest tekstem „publicystycznym”, w tym sensie, że odnosi się do tego, co się dzieje tu i teraz. To przepisywanie wątków, obrabianie ich na nowo, wykorzystywanie wątków klasycznych do wyjaśniania, jak wyglądają sprawy wokół nas, nie powinno martwić, jest raczej na swój sposób krzepiące. Pokazuje, że wielkie opowieści żyją, że potrzebujemy opowieści i one mówią nie tylko o dawnym świecie, ale też o dzisiejszym. Jest również wiele przykładów odczytań na nowo i w tym sensie wracam do pytania o cancel culture. Oczywiście niektóre z nich mogą być drastyczne, a inne wręcz śmieszne. Ale proszę zwrócić uwagę, że taka „Pieśń o Rolandzie”, która lansuje go jako wielkiego bohatera, w gruncie rzeczy, jeśli się wczytać, jest opowieścią o tym, jak wiele tysięcy rycerzy poległo przez głupotę dowodzącego, który z powodu dumy nie chciał poprosić o posiłki. Przepisywania i reinterpretacje w pewnym sensie ocalają tradycję – poprzez zbliżenie jej do nas i pokazanie, że ona nie jest pomnikowa. Bo gdyby była pomnikowa, nauka z tego jest marna. Jesteśmy ludźmi, popełniamy błędy, więc uczmy się na nich. Zatem jeżeli dzięki reinterpretacjom wielkie opowieści z historii postrzegamy jako pewne błędy, to w tym należy upatrywać naukę.

Humanistyka w ogóle jest ruchem interpretacji, pojawiania się ciągle nowych myśli na kanwie opowieści, które wydają się dobrze znane, ale jak się w nie głębiej wczytać, okazuje się, że niekoniecznie tak jest. Proszę zwrócić uwagę, że pewna część współczesnej filozofii postawiła na taki rodzaj wypowiedzi, że bardzo trudno ją odróżnić od literatury. Kiedy Jacques Derrida wyjeżdża z Algierii, nie chce specjalnie być filozofem. Jest zakochany w Camusie, sam chce być pisarzem i właściwie jest pisarzem. Dlatego napotykał trudności w świecie uniwersyteckim. Anglicy długo debatowali, czy on może się zakwalifikować jako doktor honorowy ich uniwersytetów, ze względu na fakt, że raczej jest literatem, eseistą. W pewnych kręgach to niepokojące, że treści się mieszają, przekraczają granice dyscyplin.

KB: A czy myśli pan profesor o ziemi cieszyńskiej i Śląsku, że to jest pana ziemia cieszyńska i pana Śląsk? A jeżeli tak, to cóż to znaczy?

TS: Myślę, że to jest mój Śląsk. Nie jestem rdzennym Ślązakiem, od razu mówię. Moi rodzice z urodzenia byli Małopolanami, a z wyboru warszawiakami. Mieszkali w stolicy aż do powstania warszawskiego. Ojciec brał udział w powstaniu. Mama z moją nieżyjącą siostrą kryły się w kanałach, piwnicach itd. Po zakończeniu II wojny światowej ojciec wrócił do Katowic. Mówię „wrócił”, bo był tu już, zaraz po wojnie polsko-bolszewickiej (urodził się w 1901 r.). Ukończył półwyższe studium handlowe i został tu przysłany jako organizator PKO. Jak długo został, szczerze mówiąc, nie jestem pewny. Ojciec zmarł młodo, nie zdążyłem zapytać, a dokumenty zabrała wojna. Myślę, że kilka lat, choć miał zostać kilka miesięcy. Nie jestem zatem urodzonym Ślązakiem, ale się nim czuję. Jestem Śląskowi wdzięczny za to, że mnie przygarnął, i staram się spłacać ten dług wdzięczności. W spisie powszechnym podałem śląską narodowość jako drugą, a dlatego jako drugą, ponieważ ona pozwala uważać się za Ślązaka, a jednocześnie nakazuje mi ostrożność wobec roszczenia sobie praw do bycia rdzennym Ślązakiem. Mianowicie motywacja jest taka: znamienity Ślązak i świetny autor przekładów Franza Kafki na śląski, Jerzy Ciurlok, napisał kiedyś, że jemu się śni po śląsku. No i to jest przepiękne zdanie. Otóż mnie się nie śni w tym języku, choć go rozumiem. Dlatego zgłosiłem śląską narodowość jako drugą. Jak ci się nie śni, to się nie podszywaj. Czuj się blisko, czuj się lojalnie, ale nie udawaj, że jesteś w pełni.

Słuchałem ostatnio recenzji spektaklu „Byk” Szczepana Twardocha i Roberta Talarczyka. Mam wrażenie, że warszawski krytyk niczego nie zrozumiał. On się po prostu obraził. Ponieważ w którymś momencie przedstawienia w centrum Warszawy, w Teatrze Studio, Ślązak mówi ze sceny: „Cieszę się, że wam rozpierdolili to miasto!”. Krytyk nie widział w spektaklu spraw Śląska, tylko odczytał agresywne nastawienie do Warszawy – robienie w niej kariery, a potem plucie na to miasto. Wydaje mi się, że niezrozumienie tego, czym jest Śląsk, nadal trwa.

 

---

 

Tadeusz Maria Sławek (ur. 5 grudnia 1946 r. w Katowicach) – filolog, autorytet w zakresie teorii i historii literatury, komparatystyki literackiej oraz pogranicza literatury, kultury i filozofii, poeta, tłumacz, eseista, literaturoznawca, profesor nauk humanistycznych, samorządowiec. Od 1971 r. związany z Uniwersytetem Śląskim, rektor w latach 1996−2002. Ważniejsze publikacje: „Maszyna do pisania. O teorii literatury Jacquesa Derridy” (wspólnie z Tadeuszem Rachwałem, 1992), „Calling of Jonah. Problems of Literary Voice” (wspólnie z Donaldem Weslingiem, 1995), „U-bywać. Człowiek, świat, przyjaźń w twórczości Williama Blake’a” (2001), „Antygona w świecie korporacji” (2002), „Ujmować. Henry David Thoreau i wspólnota świata” (2009), „NIC-owanie świata. Zdania z Szekspira” (2012), „Nie bez reszty. O potrzebie niekompletności” (2018), „Kafka. Życie w przestrzeni bez rozstrzygnięć” (2019), „Śladem zwierząt. O dochodzeniu do siebie” (2020), „Umysł rozstrojony. Próby o trylogii księżycowej Jerzego Żuławskiego” (2020), „A jeśli nie trzeba się uczyć” (2021).