Znaczenie i uwarunkowania rozwoju innowacji
Innowacyjne rozwiązania nie są zazwyczaj efektem pojedynczego działania, ale ciągłego procesu zachodzącego wewnątrz organizacji oraz na styku między praktyką a nauką, często na obszarach łączących różne specjalizacje. Wg Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) wyróżnić można cztery rodzaje procesów innowacyjnych, wprowadzających nowe lub znacząco ulepszone produkty, technologie oraz rozwiązania organizacyjne lub marketingowe. Innowacja może być wynikiem własnej działalności badawczo-rozwojowej przedsiębiorstwa, zakupu wiedzy w postaci niematerialnej lub materialnej, albo wynikiem współpracy z innymi przedsiębiorstwami i instytucjami. Szacuje się, że innowacje są źródłem ok. 2/3 wzrostu gospodarek wysoko rozwiniętych.
Unia Europejska (UE) w przyjętej w 2010 r. strategii Europa 2020 określiła zasady inteligentnego i zrównoważonego rozwoju, sprzyjającego włączeniu społecznemu. Europejska strategia innowacji, zawarta w dokumencie „Unia Innowacji”, wskazuje na konieczność inwestowania w badania, innowacje i przedsiębiorczość w każdym państwie członkowskim.
Rola innowacji w nowym okresie programowania wzrasta. Uwydatnia się też ich międzysektorowy i międzynarodowy charakter. Komisja Europejska oczekuje od władz krajowych przygotowania strategii badawczych i innowacyjnych w celu wykorzystania funduszy w sposób bardziej efektywny, a także zwiększenia synergii między różnymi politykami unijnymi i krajowymi a inwestycjami publicznymi i prywatnymi. Narzędziem inicjatywy Unia Innowacji są Strategie Inteligentnych Specjalizacji. Jest to nowa koncepcja mająca na celu identyfikację przewag konkurencyjnych regionów. Strategia ta ma ukierunkować rozwój innowacji poprzez transfer funduszy do kluczowych aktywów regionu.
Na szczeblu krajowym wspieranie innowacyjności zostało opisane w przyjętych przez Radę Ministrów w 2006 r. „Kierunkach zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013”. Zaproponowane wówczas działania były wdrażane zwłaszcza poprzez Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka. Opracowano też Regionalne Strategie Innowacji. Kluczowym dokumentem odnoszącym się do nowego okresu programowania jest Strategia Innowacyjności i Efektywności Gospodarki „Dynamiczna Polska 2020”. Głównym jej założeniem jest przygotowanie takich warunków funkcjonowania przedsiębiorstw oraz sektora nauki i administracji, które pozwoliłyby zwiększyć konkurencyjność i innowacyjność gospodarki. Strategia zakłada niezbędne dostosowanie otoczenia regulacyjnego i finansowego, stymulowanie innowacyjności, wzrost efektywności wykorzystania zasobów oraz wzrost umiędzynarodowienia polskiej gospodarki.
Cele z zakresu inteligentnego rozwoju, tj. wzrostu gospodarczego opartego na wiedzy i innowacjach, realizowane będą głównie poprzez Program Operacyjny Inteligentny Rozwój. Wydatnie wzrasta jednak rola Regionalnych Programów Operacyjnych oraz ważnych inicjatyw unijnych, takich jak Wspólnoty Wiedzy i Innowacji, Europejskie Partnerstwa Innowacyjne czy partnerstwa publiczno-prywatne (np. PPP BRIDGE, planowane zaangażowanie KE w wys. 1mld euro), które będą wspierane z Programu Horyzont 2020. Inicjatywy te nie są jeszcze powszechnie znane. Warto poświęcić im nieco uwagi.
Wspólnoty Wiedzy i Innowacji ( Knowledge Innovation Communities, skrót KIC) to zintegrowane konsorcja, w skład których wchodzą uniwersytety, ośrodki badawcze oraz innowacyjne przedsiębiorstwa. Wspólnoty posiadają osobowość prawną i strukturę zarządczą. Każda wspólnota zorganizowana jest wokół kilku regionalnych centrów lub tzw. „węzłów kolokacji”. Średni roczny budżet każdej ze wspólnot docelowo ma osiągnąć 400 mln euro. Europejski Instytut Innowacji i Technologii (EIT) zapewnia 25%, a pozostała część to fundusze partnerów konsorcjów: przedsiębiorstwa, uniwersytety, ośrodki badawcze, jednostki samorządowe. Pierwsze wspólnoty zostały wyłonione w konkursie ogłoszonym przez EIT w 2009 roku. W jego wyniku utworzono:
„Climate KIC” – koncentruje się na przeciwdziałaniu zmianom klimatycznym i adaptacji do nich. Składa się z pięciu węzłów zlokalizowanych w Londynie, Zurichu, Berlinie, Paryżu oraz w Randstad. W skład „Climat KIC” wchodzi też sześć regionalnych centrów wdrożeniowych, z których jedno znajduje się we Wrocławiu.
„KIC InnoEnergy” – zajmuje się produkcją zrównoważonej energii, z centrami w Karlsruhe, Grenoble, Eindhoven/Leuven, Barcelonie, Sztokholmie, a także Krakowie.
„EIT ICT Labs” – realizuje przedsięwzięcia związane z rozwojem społeczeństwa informacyjno-komunikacyjnego. Jej węzły kolokacji znajdują się w Berlinie, Eindhoven, Helsinkach, Paryżu i Sztokholmie.
W planach jest powołanie kilku kolejnych, w tym wspólnoty w sektorze rolno-spożywczym, obejmującej zrównoważony łańcuch dostaw od zasobów do konsumenta. Będzie ona utworzona w 2016 r., ale prace nad jej powołaniem już wchodzą w decydującą fazę. Niezmiernie istotnym dla rozwoju branży jest wykorzystanie tego okresu na skuteczne dążenia, aby jedno z regionalnych centrów wdrożeniowych lub węzłów kolokacji było ulokowane w Polsce i tak ukształtowane, by wykorzystać największe atuty krajowej nauki i praktyki.
Utworzenie Europejskich Partnerstw Innowacyjnych (European Innovation Partnerships, EIPs) zostało przewidziane strategią „Europa 2020” a zasady ich funkcjonowania oraz identyfikacja pierwszych projektów zostały określone w „Unii Innowacji”. Celem EIPs jest przyspieszenie znalezienia innowacyjnych rozwiązań przeciwdziałających negatywnym skutkom tzw. globalnych wyzwań (takich jak zmiany klimatyczne, zmiany demograficzne, niedobór surowców) poprzez ograniczenie fragmentacji działań i aktywizację podmiotów uczestniczących w cyklu innowacyjnym. Prace związane z EIP podjęto w 2011 r. pilotażowym projektem: „Aktywne starzenie się w dobrym zdrowiu”. Jego głównym celem jest zwiększenie o dwa lata, do 2020 r., średniej liczby lat życia w dobrym zdrowiu. Kolejne EIP dotyczą surowców, oszczędnego gospodarowania wodą, wydajnego i zrównoważonego rolnictwa.
Każde z nich jest ważnym instrumentem. Europejskie Partnerstwo Innowacyjne na rzecz wydajnego i zrównoważonego rolnictwa zakłada transfer innowacji do praktyki, m.in. przez tworzenie grup operacyjnych (GO) składających się z rolników i przedsiębiorców, naukowców i doradców. Wsparcie GO przewidziane zostało w projekcie Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2014 – 2020. Będzie także możliwość finansowania z programu Horyzont 2020 (w ramach drugiego wyzwania Bezpieczeństwo żywnościowe, zrównoważone rolnictwo, badania morskie i śródlądowe oraz biogospodarka).
Uwzględniając, iż udział krajowych podmiotów w przedsięwzięciach finansowanych z programów ramowych UE był z różnych przyczyn niewielki, powyższe inicjatywy tym bardziej zasługują na uwagę. Należy wyrazić nadzieję , że środki uruchamiane w ramach unijnych i krajowych programów będą lepiej dostosowane dla potrzeb podmiotów podejmujących praktyczne badania i wdrożenia, a te w większym stopniu je wykorzystają. Samoczynnie to jednak nie nastąpi. Niezbędna jest większa aktywność oraz poprawa współpracy jednostek nauki i przedsiębiorstw.
Uwarunkowania rozwoju innowacji
Potencjał innowacyjny gospodarki jest zależny od nakładów na naukę i prace badawczo-rozwojowe. Relacja nakładów na B+R (wskaźnik GERD) do PKB na poziomie 0,77% utrzymuje się w Polsce poniżej średniej wartości tego wskaźnika dla UE, który dla 2011 r. został oszacowany na poziomie 2,03%. Ponadto polskie prace B+R są głównie finansowane z budżetu państwa. Wskaźnik nakładów polskich przedsiębiorstw na B+R w 2011 roku wyniósł 0,23% PKB przy średniej dla UE27 na poziomie 1,23%. Problem z niskimi nakładami na B+R w polskich przedsiębiorstwach ma charakter systemowy i nie zależy od stanu gospodarki czy branży. Alternatywnym (i często wykorzystywanym) rozwiązaniem dla rozwoju wewnętrznych prac B+R w przedsiębiorstwach (rodzimych innowacji) jest nabycie licencji lub urządzenia od podmiotów zewnętrznych.
Polscy beneficjenci programów ramowych to w przeważającej większości szkoły wyższe i instytuty badawcze, a dopiero w dalszej kolejności innowacyjne przedsiębiorstwa. Nie pozostaje to bez wpływu na aktywność patentową. W Polsce zwłaszcza środowisko gospodarcze zgłasza mało wniosków do Urzędu Patentowego. Jest to sytuacja zdecydowanie odmienna niż w Niemczech, gdzie dominują wnioski z sektora gospodarki.
Na efektywność nakładów B+R w dużym stopniu rzutuje jakość współpracy jednostek nauki z przedsiębiorstwami. A ta współpraca - jak wynika z różnych ocen i ankiet - nie układa się dobrze. Sposobem na obniżenie kosztów i ryzyka związanego z wprowadzeniem nowych rozwiązań jest współpraca między przedsiębiorstwami. Niestety ona również jest słaba. Jako przyczyna tego stanu wskazywany jest niski poziom kapitału społecznego w Polsce i niechęć do wspólnego działania. Powyższe okoliczności sprawiają, że należymy do najmniej innowacyjnych krajów UE. Stąd też dalszy rozwój polskiej gospodarki zależy od podniesienia poziomu innowacyjności. Wg badania międzynarodowej konkurencyjności Innovation Union Scoreboard 2013, Polska – na tle nowych krajów członkowskich UE - wyróżnia się wyższą od średniej konkurencyjnością, ale niższą innowacyjnością. Już z tego można wnioskować, że poziom innowacyjności jest czynnikiem hamującym wzrost konkurencyjności polskiej gospodarki. W opublikowanym we wrześniu 2013 r. raporcie nt. konkurencyjności unijnego przemysłu stwierdza się to dosłownie: „Pod względem konkurencyjności polska gospodarka osiąga dobre wyniki, mimo słabości instytucjonalnych (...). W perspektywie średnio i długookresowej tempo wzrostu gospodarczego oraz wzrost konkurencyjności będą jednak prawdopodobnie hamowane przez słabości w innowacji, zrównoważonym rozwoju oraz otoczeniu biznesu, chyba że wdrożone zostaną stosowne reformy”.
Wdrażanie innowacji poprawia konkurencyjność oraz ułatwia sprostanie wyzwaniom. Dobrze jest to widoczne na przykładzie rolnictwa. Wg danych FAO światowe zapotrzebowanie na żywność wzrośnie do 2050 r. o 70%. Tak dużemu popytowi na żywność towarzyszyć będzie wzrost popytu na paszę oraz rolnicze surowce przemysłowe. Wzrost produkcji należy godzić z koniecznością gospodarowania zasobami naturalnymi w sposób zrównoważony, przyjazny dla środowiska. Należy także uwzględnić zmiany klimatu, nasilenie ekstremalnych zjawisk pogodowych oraz pojawiające się nowe choroby roślin i zwierząt. Skalę wyzwań, przed którymi stoi współczesne rolnictwo zwiększają rosnące wymagania konsumentów dotyczące asortymentu i jakości spożywanej żywności. Szybko wzrasta zainteresowanie konsumentów żywnością o działaniu prozdrowotnym, żywnością dedykowaną, tj. o składzie dostosowanym do potrzeb określonych grup konsumentów, np. ludzi starszych, diabetyków, z chorobami układu krążenia itp. Konieczność wdrażania innowacji w rolnictwie należy dostrzegać także tym kontekście.
Stosunkowo skromne efekty w zakresie innowacji w sektorze rolno - spożywczym mają w znacznej mierze źródło w niewielkim udziale nauk rolniczych, leśnych i weterynaryjnych w całości środków publicznych w Polsce przeznaczonych na badania. Ukierunkowanie i finansowanie tematów badawczych realizowane jest głównie przez Narodowe Centrum Nauki (badania podstawowe dotyczące m.in. agrotechniki i zootechniki) oraz Narodowe Centrum Badań i Rozwoju. Nowym pozytywnym elementem jest uruchamiany w br. program Biostrateg (z budżetem 500 mln zł) na badania z obszaru nauk rolniczych i leśnych. Stworzy on dodatkowe możliwości podejmowania badań oraz wykorzystania potencjału ośrodków naukowych, ale też aktywizacji prac rozwojowych w przedsiębiorstwach.
Korzystnie na rozwój innowacji w rolnictwie oddziaływać powinno ujęcie wytwarzania innowacyjnych produktów rolno-spożywczych wśród 22 cros-sektorowych inteligentnych specjalizacji krajowych(wg projektu Ministerstwa Gospodarki) oraz określenie inteligentnych specjalizacji poszczególnych regionów. Produkcja rolna została dostrzeżona w regionalnych strategiach inteligentnych specjalizacji (m.in. na Mazowszu, Wielkopolsce, Pomorzu). Analizy wykazują, że rolnictwo pełni ważną rolę w łańcuchu wartości dodanej dla gospodarki wielu regionów.
Dostrzegając i doceniając efekty pracy sektora rolno-spożywczego, widoczne na rynku krajowym i w eksporcie, trzeba zauważyć, że bez poprawy obecnego stanu w zakresie innowacji rolnictwo polskie pozostanie nie tylko mało innowacyjne, ale może stać się także mało konkurencyjne. To spostrzeżenie odnosi się także do wielu innych działów gospodarki.
Należy mieć nadzieję, że wszyscy interesariusze systemu innowacji dołożą starań, by tak nie było i wykorzystają szanse jakie nowy okres programowania stwarza. A ponieważ w zakresie innowacji nie znajdujemy się w dogodnej sytuacji, w polskiej nauce, gospodarce i administracji do zrobienia jest wiele. I powinna być tego powszechna świadomość.
Władysław Łukasik
doktor nauk ekonomicznych, laureat konkursu „Młoda Myśl dla Kraju”. Realizował z powodzeniem projekty w obszarze nauki, przemysłu oraz administracji; współtworzył m.in. holdingi cukrowe oraz Krajową Spółkę Cukrową SA, której był pierwszym prezesem. W latach 2008–2012 prezes Agencji Rozwoju Rolnictwa. Aktualnie zajmuje się Europejskim Partnerstwem Innowacyjnym w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi.
