W gospodarce i ekonomii trzeba widzieć wszystko razem

Kamil Broszko: W jaki sposób wojna w Ukrainie wpływa na polską gospodarkę?

Elżbieta Mączyńska: Na to pytanie nie ma ostatecznej odpowiedzi, bo zbyt wiele jest niewiadomych. Przede wszystkim nie wiadomo, jak długo ta wojna będzie trwała, co się w jej trakcie jeszcze wydarzy, jakiego typu następstwa będą miały miejsce. Na razie wiemy, że Ukraina otrzymała możliwość kandydowania do Unii Europejskiej i z niej skorzystała – prezydent Zełenski podpisał stosowny wniosek. W związku z tym przy pozytywnych dla Ukrainy rozstrzygnięciach wojennych możliwości rozwojowe tego kraju, obecnie dramatycznie niszczonego wojną, z pewnością będą rosły, i to z różnych przyczyn. Po pierwsze, z dużym prawdopodobieństwem napłyną do Ukrainy pokaźne środki pomocowe na likwidację strat wojennych w ramach projektu, który już teraz jest nazywany drugim planem Marshalla. Ukraina stanie się zatem ogromnym placem budowy, otwartym dla inwestorów, którzy będą odbudowywać i modernizować zniszczony kraj, ale przy okazji także sami odnosić korzyści. Jeżeli napłyną inwestycje, to jest wielce prawdopodobne, że uchodźcy wojenni zaczną wracać do kraju, a Ukraina zyska status kraju szybko rozwijającego się zgodnie z zachodnimi standardami liberalnej demokracji. Oczywiście jest to scenariusz przy założeniu, że wojna nie będzie ulegała dramatycznej eskalacji, a przede wszystkim – że nie zostanie użyta przez Rosjan broń jądrowa, co byłoby początkiem i końcem totalnej zagłady.

W takich realiach tkwi teraz świat, a z nim nasz kraj. Dotkliwe są ekonomiczne następstwa napaści Rosji na Ukrainę. Świat ogrania inflacja, wynikająca m.in. z zakłóceń w podaży produktów, których przed wojną dostawcą była Ukraina. Zakłócenia w podaży wiążą się też z nakładanymi na Rosję sankcjami, w tym embargiem na import, co dotyczy głównie surowców paliwowych, ale też innych. Silnej inflacji doświadcza też Polska. Zarazem jednak może zyskać nasz rynek pracy. Przed wybuchem wojny polscy pracodawcy powszechnie wskazywali na braki pracowników. Obecnie do Polski napłynęły prawie trzy miliony ukraińskich uchodźców wojennych. Część z nich, co prawda, udaje się dalej, do krajów Europy Zachodniej i innych, ale jednak większość zostaje i planuje dłużej pozostać w naszym kraju. Przyjechały do nas kobiety z dziećmi. Równocześnie jednak Ukraińcy, którzy przed wybuchem wojny pracowali w Polsce, wyjeżdżają, aby bronić swojej ojczyzny. Wynikających stąd ubytków zatrudnienia doświadcza przede wszystkim sektor budownictwa. Część nowoprzybyłych kobiet już znalazła zatrudnienie w handlu, gastronomii czy hotelarstwie. Praca w edukacji lub systemie ochrony zdrowia wymaga przygotowania i certyfikacji, ale warto wprowadzić odpowiednie procedury, aby pozyskać takich pracowników, gdyż mamy deficyty zatrudnienia także w tych obszarach. Wprawdzie ukraińska lekarka nie może od razu podjąć pracy w zawodzie – musi zdobyć wymagane uprawnienia do jego wykonywania – ale może pracować na przykład jako pomocnik medyczny czy pracownik ochrony zdrowia.

KB: Ostatnio Bank Światowy obniżył prognozę wzrostu gospodarczego Polski na 2022 r. do 3,9 proc.

EM: To prawda. Poprzednia prognoza, podana w styczniu, wynosiła 4,7 proc. Zmiana wskaźnika była uwarunkowana konfliktem zbrojnym w Ukrainie. Polska dała schronienie blisko 60 proc. ludności uciekającej z Ukrainy, więc należy się spodziewać znacznego wzrostu popytu na usługi publiczne i zasoby mieszkaniowe, co wywoła dodatkową presję na finanse publiczne. Z drugiej strony mamy nadzieję na pozytywne impulsy dla gospodarki w krótkim okresie, wywołane popytem wewnętrznym, choć może to być jednocześnie czynnikiem napędzającym inflację, która już i tak jest dwucyfrowa.
Między inflacją, stopą bezrobocia a wzrostem gospodarczym istnieją złożone współzależności. Duży wzrost gospodarczy zwykle przekłada się na podwyższoną inflację, bo zapewnia zwiększanie zatrudnienia, a związane z tym zarobki wydatkowane na rynku wewnętrznym są czynnikiem zwiększania poziomu cen, czyli podnoszenia inflacji. Napływ pracowników z Ukrainy może sprawić, że presja na wzrost płac się zmniejszy. Jak widać, sytuacja nie jest łatwa, nie mówiąc nawet o kwestii rosnących cen na rynku paliw, co jest następstwem wojny i sytuacji geopolitycznej.
Jednak nie jesteśmy całkiem bezbronni w walce o niską inflację – Rada Polityki Pieniężnej może wpływać na rynek finansowy poprzez podnoszenie referencyjnych stóp bankowych. To daje szansę na umocnienie, a przynajmniej nieosłabianie się polskiej waluty, co poprawia sytuację w imporcie. Im bowiem mocniejszy złoty, tym mniej w przeliczeniu na walutę krajową musimy płacić za paliwo, gaz, ropę i inne importowane produkty. Większość ośrodków analitycznych wskazuje, że pod wpływem wojny i trudności na rynku paliwowo-surowcowym Polska doświadczy w tym roku mniejszego wzrostu PKB, niż zakładano przed wojną, jednak wzrost ten nadal będzie się utrzymywał na relatywnie wysokim poziomie. Zadaniem Rady Polityki Pieniężnej jest utrzymywanie stóp procentowych na takim poziomie, który nie prowadzi do dalszego osłabiania polskiej waluty i jednocześnie nie zwiększa ryzyka znacznego spadku tempa wzrostu gospodarczego. Podnoszenie stóp procentowych ma na celu osłabienie trendów inflacyjnych. Przy czym tutaj znowu występuje dylemat. Jeżeli stopa referencyjna rośnie, to na jej podstawie banki odpowiednio zwiększają oprocentowanie kredytów, co oznacza, że kredytobiorcy będą musieli płacić znacząco większe odsetki, zatem pozostanie im w portfelach mniej pieniędzy przeznaczanych na wydatki konsumpcyjne, co może zmniejszać popyt, a tym samym i tempo wzrostu PKB. Równocześnie wraz ze wzrostem stóp procentowych spada zainteresowanie kredytami, co może prowadzić do zastoju inwestycyjnego, również na rynku nieruchomości. Jednocześnie z analiz rynku nieruchomości wynika, że to właśnie Ukraińcy coraz częściej kupują mieszkania w Polsce. Przede wszystkim jednak wskutek napływu uchodźców wojennych znacząco rośnie liczba najemców mieszkań. Zatem wiele procesów jest wzajemnie powiązanych i niekiedy wręcz tworzą się swego rodzaju węzły gordyjskie. Stoimy przed koniecznością rozwiązania skomplikowanych problemów, pełnych rozmaitych dylematów, na przykład jak doprowadzić do obniżenia inflacji, nie osłabiając przy tym wzrostu gospodarczego Polski. Niezbędne jest poszukiwanie złotego środka.
Sytuacja, rzecz jasna, może się diametralnie poprawić w przypadku zakończenia wojny. Wtedy Polska jako najbliższy sąsiad miałaby okazję do zwiększania swojej szerokiej oferty biznesowej dla odbudowującej się Ukrainy. Na razie jednak wojna trwa, a my odczuwamy jej negatywne następstwa.

KB: Jak na te prognozy może wpłynąć wniosek rządu o przyzwolenie na wzrost zadłużenia państwa w celu finansowania deficytu budżetowego?

EM: W obecnej sytuacji rząd jest zmuszony do zwiększania zadłużenia. Pytanie, w jaki sposób będzie to robił. Był nawet pomysł, żeby dokonać takich zmian w konstytucji, aby wydatki na zbrojenia nie wchodziły do limitu zadłużenia publicznego, który wynosi teraz 60 proc. PKB. Inna wersja zmian w konstytucji to zwiększenie limitu zadłużenia. Na razie jednak obowiązuje status quo.
Wydatki zbrojeniowe mają dwa oblicza – są czynnikiem tworzącym miejsca pracy, ale też pochłaniają jak gąbka środki budżetowe. Często zarzuca się Stanom Zjednoczonym, że są zainteresowane konfliktami zbrojnymi, bo zarabiają na wydatkach budżetowych, które nakręcają krajową koniunkturę, przy czym żadna wojna nie toczy się na ich terenie, więc Amerykanie nie doświadczają bezpośrednio tragedii ludzkich, jakie niesie za sobą konflikt zbrojny. Niestety, obecna sytuacja geopolityczna sprawia, że wszystkie kraje w UE i NATO są zmuszone do podejmowania decyzji o zwiększaniu nakładów na zbrojenia. Robią to także takie kraje, jak Finlandia czy Szwecja, które nie są w NATO, ale deklarują zamiar wstąpienia do tego sojuszu.
Wracając na polski grunt – sytuacja jest rzeczywiście trudna, a konieczność pozyskiwania środków na finansowanie wydatków na obronność powoduje, że już rośnie oprocentowanie obligacji skarbowych. Oznacza to, że państwo zadłuża się na bardziej niekorzystnych warunkach i musi płacić wyższe odsetki.

KB: Jak obecna sytuacja wpływa na rynek nieruchomości? Jakie są dla niego perspektywy?

EM: Jak już wspomniałam, z chwilą zakończenia wojny w Ukrainie i korzystnych dla niej powojennych rozstrzygnięć rozpocznie się proces usuwania zniszczeń wojennych. Wówczas część potencjału polskiego budownictwa może znaleźć ujście na rynku ukraińskim, a tym samym może się okazać, że w kraju zmniejszy się intensywność działań w tym obszarze. Występuje tu jednak szereg złożonych współzależności. Obecnie nieruchomości w Polsce wciąż jeszcze drożeją, a tempo wzrostu cen mieszkań przekracza tempo wzrostu czynszów. Ostatnio jednak, pod wpływam rosnącej liczby ukraińskich uchodźców wojennych, zaznacza się wyraźny trend wzrostu cen najmu mieszkań. Ale zarazem wzrastają stopy procentowe, a wraz z nimi koszty kredytów hipotecznych. To może sprawić, że zainteresowanie nabywaniem nieruchomości spadnie, co osłabiać będzie wzrost ich cen. Jeśli jednak po wojnie przedsiębiorcy budowlani zainteresują się rynkiem ukraińskim i tam ulokują swoją działalność, wówczas może to wpłynąć na obniżenie podaży mieszkań w kraju, co może być czynnikiem wzrostu cen mieszkań. Jak widać, w obszarze budownictwa występują przeciwstawne tendencje i trendy, dlatego bardzo trudno z całą stanowczością konstruować prognozy. Żyjemy w czasach skrajnej niepewności, wciąż rosnącej. Złośliwcy powiadają wręcz, że o prognozach można powiedzieć tylko tyle, że na pewno się nie sprawdzają. To akurat obecnie może być prawda, bo z niepewności spowodowanej pandemią wpadliśmy w kolejną turbulencję, związaną z toczącą się wojną w naszym regionie. W dodatku nadal nie możemy zapominać o pandemii – Chiny wciąż się z nią borykają i stosują lockdowny, co rzutuje na produkcję, eksport i ciągłość dostaw w skali globalnej. W warunkach narastania niepewności, mimo trudności trafnego prognozowania, tym bardziej zwiększa się jednak znaczenie dysponowania – i to na wszystkich poziomach społeczno-gospodarczych – wieloma alternatywnymi scenariuszami przyszłości.

KB: Władze Kanady uważają, że mieszkanie nie powinno być luksusem czy dobrem inwestycyjnym, ale prawem każdego obywatela. Dlatego wprowadzono zakaz inwestowania w nieruchomości na terenie Kanady dla inwestorów zagranicznych. Czy takie działanie przyniesie więcej złego czy dobrego z punktu widzenia ekonomii?

EM: Kanada nie jest odosobniona w tych działaniach. W naszej konstytucji również jest zapis o prawie każdego obywatela do posiadania mieszkania. Nie chodzi oczywiście o to, żeby każdy miał mieszkanie za darmo, ale żeby warunki były kształtowane w taki sposób, który pozwoli pracującym obywatelom nabyć lub wynająć mieszkanie w przystępnej cenie i na bezpiecznych warunkach. Natomiast w niektórych krajach, na przykład w Niemczech, fundusze inwestycyjne stały się głównymi inwestorami na rynku mieszkaniowym. Z tego powodu w Berlinie czynsze zaczęły tak szybko szybować w górę, że przeciętna rodzina jest pozbawiona szans na wynajem mieszkania, nie mówiąc już o zakupie. Podobne procesy zaznaczają się już także w Polsce – zagraniczni inwestorzy kupują całe budynki lub osiedla i narzucają warunki najmu. Według analityków, ekspertów rynku nieruchomości, sytuacja w kraju nie jest jeszcze groźna, bo nie występuje masowo. Jednak wzrost zainteresowania inwestorów zagranicznych rynkiem mieszkaniowym w Polsce jest m.in. następstwem wprowadzenia ograniczeń w nabywaniu mieszkań w celach inwestycyjnych na rynku niemieckim. Z pewnością byłoby zasadne, żeby polski rząd jak najszybciej zajął się tą kwestią. Nie chodzi tu o całkowity zakaz inwestycji mieszkaniowych przez fundusze zagraniczne, ale o ograniczenia, które chroniłyby polski rynek mieszkań przed nadmiernym wzrostem cen.

Pilną sprawą staje się przy tym także kwestia wprowadzenia nasz rynek rozwiązania, jakim mogą być krajowe fundusze wspólnego inwestowania w nieruchomości. To narzędzie typu REIT (Real Estate Investment Trust), które dawałoby ludziom w Polsce możliwość nabywania udziałów w tych funduszach, czyli lokowania w nich pieniędzy i nabywania praw do udziału w ich zyskach. Takie fundusze umożliwiają inwestowanie w nieruchomości pod wynajem nawet osobom o relatywnie niskich dochodach. Pozwalają na lokowanie w tym celu nawet stosunkowo drobnych kwot, bez konieczności nabywania całego mieszkania, aby zyskiwać na jego wynajmie. Fundusze REIT mogłyby się opierać na krajowym kapitale, a co za tym idzie – ich zyski nie wędrowałyby za granicę, tylko zostawałyby w Polsce. Fakt, że owe fundusze w naszym kraju nie istnieją, to jedno z poważniejszych zaniedbań w polityce społeczno-gospodarczej. Powinno ono zostać jak najszybciej wyeliminowane, ale mądrze, z uwzględnieniem holistycznego podejścia. Przeciwieństwo holistycznego podejścia pięknie, satyrycznie ujął Julian Tuwim w wierszu pt. „Straszni mieszczanie”. Wyraża je zwłaszcza następujący fragment: „I oto idą, zapięci szczelnie, Patrzą na prawo, patrzą na lewo. A patrząc – widzą wszystko oddzielnie, Że dom… że Stasiek… że koń… że drzewo…”. W gospodarce i ekonomii trzeba widzieć wszystko razem: potrzeby mieszkaniowe ludzi, zapisy w konstytucji, kontrolowanie zagranicznych inwestorów – aby nie doprowadzić do perturbacji, jakie wydarzyły się w Kanadzie i Niemczech. W tym mogą być pomocne właśnie wspomniane fundusze typu REIT.

KB: Czy polski system gospodarczy ustanowiony w toku zmiany ustrojowej 1989 r. jest niezmienny jak wzorzec z Sevres? Czy może się zmieniać w zależności od tego, jakie są aktualne potrzeby społeczne?

EM: To pytanie z kategorii fundamentalnych. Takie wydarzenia jak wojna czy pandemia absorbują bieżącą dyskusję, ale sprawa kształtowania modelu ustroju społeczno-gospodarczego jest procesem złożonym i wieloetapowym, a przede wszystkim właśnie fundamentalnym, tworzącym podstawy funkcjonowania społeczeństwa i gospodarki.
Zgodnie z artykułem 20. Konstytucji RP, dotyczącym właśnie ustroju społeczno-gospodarczego, modelem ustrojowym w naszym kraju jest ordoliberalny model społecznej gospodarki rynkowej. Prawie identyczny zapis znajduje się w traktatach o UE, gdzie również wskazuje się społeczną gospodarkę rynkową jako obowiązujący wzorzec ustrojowy. Zgodnie z nim cele gospodarcze są zharmonizowane z celami społecznymi i ekologicznymi. Tymczasem do kryzysu w 2008 r. rzeczywistość społeczno-gospodarcza w krajach Zachodu, w tym i w Polsce, kształtowana była głównie pod wpływem doktryny neoliberalnej. Neoliberalizm zaś to koncepcja zasadniczo odmienna od koncepcji ordoliberalizmu, na której opiera się społeczna gospodarka rynkowa. ‘Ordo’ znaczy bowiem ‘ład’. Tym samym ordoliberalizm oznacza liberalizm uporządkowany. Natomiast neoliberalizm jest fundamentalizmem rynkowym, który zakłada, że wszystkie problemy sprawnie rozwiązuje wolny rynek, zatem nie ma potrzeby ingerencji rynkowych i zasadna jest maksymalna deregulacja, a państwu przypada zaś jedynie rola nocnego stróża. Pandemia obnażyła błędność i zawodność takiej doktryny. W pierwszym roku pandemii w „Financial Times” (z 3 kwietnia 2020 r.), czyli w dzienniku, który jest przecież swego rodzaju biblią neoliberalnego kapitalizmu, w artykule redakcyjnym wręcz stwierdzono, że po czterech dekadach dominacji doktryny neoliberalnej trzeba zmienić spojrzenie na system społeczno-gospodarczy i uznać, że wydatki budżetowe na cele publiczne, jak edukacja, ochrona zdrowia czy infrastruktura drogowa, nie są wydatkami sensu stricto, tylko inwestycjami w przyszłość. Równocześnie należy wziąć pod rozwagę problem ogromnych nierówności społecznych i zastanowić się nad możliwościami większego niż dotychczas procesu redystrybucji dochodu, nawet jeśli to oznacza większe podatki dla najbogatszych. Coś zasadniczo nowego zaczyna się dziać na świecie, skoro nawet w tak wysoce neoliberalnym czasopiśmie pisze się o konieczności innego niż dotychczas spojrzenia systemowo-ustrojowego.
Unia Europejska wprowadziła pojęcie potrójnie zrównoważonego rozwoju, na który składają się trzy filary: postęp gospodarczy, czyli wzrost PKB; postęp społeczny, czyli przeciwdziałanie bezrobociu, ochrona zdrowia i edukacja; oraz postęp ekologiczny, w tym ochrona klimatu. Niestety, w Polsce przez wiele lat okresu transformacji mieliśmy do czynienia z tzw. dzikim wzrostem gospodarczym, kiedy to dbano o PKB, ale zaniedbywano cele społeczne, ochronę zdrowia i klimat. Początkowo było to w jakimś stopniu uzasadnione dla kraju na dorobku, jakim była – i jeszcze w jakimś stopniu wciąż jest – Polska. Obecnie jednak wszystko wskazuje na konieczność pilnych działań na rzecz potrójnie zharmonizowanego rozwoju społeczno-gospodarczego. W okresie prezydentury Billa Clintona w USA obowiązywało hasło „Ekonomia, głupcze”. Dziś coraz więcej krajów dostrzega problem narastania nierówności społecznych i rozumie, że są one niekorzystne dla rozwoju społeczno-gospodarczego i samego biznesu. Narastanie nierówności przekłada się bowiem na bariery popytu. Stąd też obecnie coraz większą popularność zyskuje hasło „Społeczeństwo, głupcze”. Tymczasem ciągle jeszcze w wielu obszarach obowiązuje neoliberalne podejście, czyli „produkuj, produkuj, nawet jeśli nie jest potrzebne” oraz „kupuj, zadłużaj się i znowu kupuj”. W wyniku doktryny neoliberalnej stworzyliśmy bulimiczny system: jedz, wymiotuj, ale jedz; zwiększaj PKB, nie zastanawiając się, jaki on jest i czy dobrze służy ludziom. Kiedy na przykład kupujemy mleko w szklanej butelce, na której jest napis, że nie podlega ona zwrotowi, to płacimy nie tylko za mleko, ale także za butelkę. A wyrzucając ją do śmieci, płacimy dodatkowo za jej wywóz i utylizację. Producent bezkarnie, a nawet z korzyścią i dodatkowymi zyskami dla siebie przenosi na klienta koszty. Sam zarabia i na mleku, i na butelce. Najgorsze jest to, że przy okazji zaśmieca Ziemię.
W największym uproszczeniu PKB to wartość wytworzona, na którą składają się nasze płace i zyski z każdej działalności, jaka przechodzi przez rynek – również z szarej strefy i czarnego rynku. Od 2014 r. nawet handel narkotykami czy prostytucja powiększają PKB – prostytutka otrzymuje wynagrodzenie, które trafia na rynek, podobnie jak zyski suterena. Natomiast wiele użytecznych działań, jak na przykład wolontariat, nie znajduje odzwierciedlenia w PKB. W Internecie krąży satyryczna dykteryjka o rowerzyście, który jest bardzo szkodliwy dla PKB, bo on nie dość, że nie kupuje samochodu, nie powoduje wypadków, nie płaci za benzynę, nie płaci akcyzy, to w dodatku ośmiela się być zdrowszy, więc nie płaci także za lekarstwa i wizyty lekarskie. Jednym słowem fatalnie wpływa na PKB. Za to McDonald’s sprzedaje żywność, która nas tuczy, więc daje zatrudnienie nie tylko pracownikom restauracji, ale także kardiologom, dentystom i specjalistom od odchudzania, którzy leczą jego klientów. To jest oczywiście satyra, która jednak obrazuje niedostatki, błędy i absurdy pomiaru dokonań społeczno-gospodarczych. Miara podstawowa, jaką jest PKB, nie zawsze pozostaje bowiem w zgodzie z jakością życia ludzi i ekologią.
Brytyjsko-amerykański ekonomista, prof. Kenneth E. Boulding, stwierdził przed laty, że każdy, kto wierzy w nieograniczony wzrost gospodarczy na mającej fizyczne ograniczenia planecie, albo jest szalony, albo jest ekonomistą. Sami stworzyliśmy system, w którym PKB stał się bożkiem. Jak nigdy wcześniej, obecne czasy sprzyjają temu, żeby zająć się systemem społeczno-gospodarczym, bo zarówno pandemia, jak i wojna obnażają wady dotychczasowych rozwiązań. Pojawiają się nowe koncepcje, ukierunkowane na przywracanie równowagi interesów społecznych, ekologicznych i gospodarczych. Jedną z takich koncepcji jest skracanie czasu pracy. Już same przedsiębiorstwa z własnej inicjatywy, nie czekając na regulacje państwowe, wprowadzają czterodniowy tydzień pracy. I okazuje się, że można osiągnąć takie same cele w krótszym czasie, wystarczy lepiej zarządzać czasem pracy i przygotowaniem się do niej. Już w 1930 r. John Keynes w eseju „Ekonomiczne perspektywy dla naszych wnuków” przedstawił wizję świata na 100 lat, czyli do 2030 r., że zgodnie z którą w perspektywie długoterminowej kwestie ekonomiczne nie będą stałą troską człowieka, a praca może stać się przywilejem. Keynes przewidywał piętnastogodzinny tydzień pracy: „Będziemy się starać, aby praca, która jeszcze pozostała do wykonania, była możliwie równomiernie rozdzielana wśród jak najszerszego grona osób”.

KB: Czy nasz świat zwariował, czy to my pędzimy na oślep… ku zagładzie?

EM: Niestety, obecnie świat jest w nieładzie, spękany, chwiejny. Jakbyśmy na huśtawce posadzili z jednej strony stukilogramowego bogacza, a z drugiej strony wynędzniałe dziecko, które wiadomo, że zostanie wykatapultowane i zginie. Im bardziej niezharmonizowany rozwój społeczno-gospodarczy, tym większe zagrożenie kryzysami, barierami rozwojowymi. A takie sytuacje sprzyjają wojnom. Świat właśnie ogarnia czwarta rewolucja przemysłowa oparta na sztucznej inteligencji, a u wrót już czeka piąta, w wyniku której spodziewać się można, że roboty nawiążą same ze sobą komunikację i będą współpracować bez ingerencji człowieka. Nie mamy obecnie nawet takiej wyobraźni, aby zrozumieć, jakie to może przynieść konsekwencje dla świata. Cywilizacja industrialna stopniowo ustępuje cywilizacji cyfrowej. Procesy te sprawiają, że świat jest w kapitalnym remoncie, w swoistym przesileniu cywilizacyjnym, o czym pisze m.in. prof. Jerzy Kleer w monografii „Ekonomiczne i społeczne skutki przesileń cywilizacyjnych”. To idealna sposobność, aby wykorzystać ów remont kapitalny świata i umocnić filary rozwoju społeczno-gospodarczego. Jeżeli bowiem nadal będą zaniedbywane – zadziała efekt św. Mateusza o nierówności bogacenia się i ubożenia: „Albowiem wszelkiemu mającemu będzie dano, i obfitować będzie, a temu, który nie ma, i to, co się zda mieć, będzie wzięto od niego” (Mat25:29, Biblia ks. Wujka). Krótko mówiąc, bogaty będzie się bogacił, a biedny – biedniał. Zasadę tę można odnieść nie tylko do ekonomii, ale także nauki, edukacji czy polityki. Wracając do ekonomii, nadmierna koncentracja bogactwa w wąskich grupach społecznych jest zawsze zagrożeniem dla gospodarki, ponieważ w jej wyniku nasilają się bariery popytu. Obkupieni bogaci w warunkach ograniczeń popytu i braku bodźców do inwestowania w wytwórczość, nie mając co robić z pieniędzmi, zaczynają wybierać inwestycje spekulacyjne, które nadmiernie się rozrastając, przygniatają gospodarkę realną. Biedni natomiast mają potrzeby, ale nie mają środków, aby je realizować. Nie tylko zatem jest istotne, że przyrasta produkt krajowy brutto, lecz jaki to jest produkt i komu przyrasta. Oczywiście nie chodzi tu o równość socjalistyczną, tzw. równość żołądków, ale o przeciwdziałanie nierównościom, które same się nakręcają, nie będąc pochodną zasług i pracy poszczególnych osób. Nierówności są bowiem czymś nieodłącznym, naturalnym, chociażby dlatego, że przecież nie każdy jest Claudią Schiffer czy Robertem Lewandowskim. Występują nierówności pochodzące z natury, z naszego własnego zaniedbania czy lenistwa. W latach 90. XX w. ekonomista polskiego pochodzenia Ignacy Sachs użył metafory kielicha wstydu. To kielich na kształt szampanki, w którego czaszy znajduje się 80 proc. bogactwa, spijanego przez nielicznych, podczas gdy pozostałym skapują resztki do nóżki kielicha. Wskutek tego zaczyna nasilać się ryzyko sekularnej stagnacji, czyli stagnacji trwałej, na wieki wieków. To zjawisko pojawiło się już przed pandemią w krajach wysoko rozwiniętych, w których nie produkowało się więcej, bo nie było popytu, przede wszystkim za sprawą nierównomiernie rozłożonego bogactwa. Za to narastały i narastają inwestycje spekulacyjne, co dodatkowo nasila stan zagrożenia gospodarki. Tworzą się węzły gordyjskie, których rozplątanie wymaga aleksandryjskich rozwiązań, miedzy innymi w podatkach.

KB: Według rządu to Polski Ład miał być lekiem na całe zło.

EM: Jestem rozczarowana Polskim Ładem, gdyż porzucono główną ideę tej reformy – zwiększenia progresji podatkowej. Kiedyś mieliśmy więcej progów podatkowych, był nawet próg 40 proc. i 45 proc. Wiem, że to brzmi niepopularnie, ale chodzi o to, aby odpowiednio ustalić próg dochodu dla owych 40 proc. – na przykład dla dochodu powyżej miliona złotych. Jeżeli moje dochody przekraczają 120 tys. zł, to zapłacę pokornie podatek w wysokości 32 proc. i nie będę z tego powodu czuła się pokrzywdzona. Ale już nie rozumiem, dlaczego prezesi niektórych firm, którzy mają wielomilionowe dochody roczne, też będą płacić podatek w wysokości 32 proc. Dla takich podatników w wielu krajach stosuje się trzeci próg podatkowy, np. w wysokości 40 proc., i kolejne, wyższe progi. Kiedy Franklin Delano Roosevelt, prezydent USA, szykował New Deal po wielkim kryzysie z lat 1929–1933, to progresja podatkowa sięgała nawet 90 proc. – oczywiście nie od całego dochodu, ale od dochodu powyżej ustalonego progu dochodów. Takie rozwiązania wydają się zasadne nie tylko z powodów ekonomicznych, ale także ze względu na poczucie sprawiedliwości społecznej.
Obecnie podatnikom w naszym kraju doskwiera nie tyle wysokość podatków, co ich zmienność i złożoność stosowanych reguł. W 2006 r. napisałam krytyczny tekst „O podatkach z fraszką w tle” – niestety, on wciąż jest aktualny. Już starożytni zauważali, że podatki są sprężyną państwa. Zły system podatkowy jest zaś jak wystająca sprężyna w starym tapczanie, która mocno uwiera.
Na tym świecie pewne są dwie rzeczy: śmierć i podatki. Ale pewne jest także i to, że im bardziej komplikuje się system podatkowy, tym więcej klientów mają doradcy podatkowi. Przy systemie, jaki obowiązuje obecnie w Polsce, doradcom podatkowym z pewnością brak klienteli nie grozi. Ogromna rzesza zdezorientowanych i wystraszonych podatników zleca im swoje usługi. Dotyczy to nie tylko osób prawnych (przedsiębiorstw i instytucji), ale i osób fizycznych, w tym także wyedukowanych ekonomicznie i finansowo. Rosną przez to koszty transakcyjne przedsiębiorstw i osób fizycznych, czyli koszty, których mogłoby nie być, gdyby system podatkowy był lepszy. Rzutuje to negatywnie na konkurencyjność gospodarki.

Elżbieta Mączyńska  – prof. dr hab. nauk ekonomicznych. Związana ze Szkołą Główną Handlową w Warszawie. Członek Prezydium Komitetu Prognoz „Polska 2000 Plus” i Komitetu Nauk Ekonomicznych PAN oraz Rady Naukowej Instytutu Nauk Ekonomicznych PAN. W latach 2005–2020 prezes Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. Obecnie prezes honorowy PTE.