Katastrofa ekologiczna na Odrze jest najlepszą ilustracją problemu jakości polskich wód

Marzena Tataj: Na początek przyda nam się trochę liczb. Polska znajduje się na przedostatnim miejscu w Unii Europejskiej pod względem zasobów wody, tuż przed Czechami – statystycznie na jednego Polaka przypada rocznie 1600 m3 wody. Z tego wynika więc, że roczne zasoby wody w Polsce wynoszą nieco ponad 60 km3, czyli tyle co… w Egipcie. Z kolei jeżeli weźmiemy pod uwagę, że Polak zużywa dziennie ok. 150 litrów, czyli rocznie 54 m3 wody, to w skali całego kraju roczne zużycie wody przez ludzi wynosi ok. 1,5–2 km3. Zatem za 20 proc. całego zużycia wody w Polsce odpowiadają nasi obywatele. Można więc wyciągnąć prosty wniosek, że rocznie Polska potrzebuje 10,5 km3 wody, podczas gdy jej zasoby wynoszą 60 km3. Czy na podstawie tych danych należy sądzić, że sytuacja z zasobami wody w Polsce jest faktycznie niepokojąca?

Tomasz Okruszko: Już w latach 80. XX w. ukuło się hasło, że Polska ma tyle wody co Egipt. To nie jest cała prawda. Polska i Egipt faktycznie mają takie same zasoby mierzone ilością wody odpływającą do morza wszystkimi rzekami z obszaru kraju. Wynoszą one, jak pani wspomniała, 50–60 km3 rocznie. Ale jest to jedyne podobieństwo. Egipt ze swoim wskaźnikiem ok. 590 m3 na osobę rocznie ma niemal trzy razy mniej wody od Polski, dla której ten wskaźnik wynosi 1600 m3 na osobę rocznie. W dodatku Egipt jest w dużej mierze zależny od tego, co przypłynie Nilem z całego dorzecza, a Polska opiera swoje zasoby przede wszystkim na opadach i ich retencji w glebie. Wielkość naszych opadów szacuje się na ponad 200 km3, podczas gdy w Egipcie wynoszą one zaledwie 6 km3 i ulegają odparowaniu. W Polsce ewapotranspiracja, czyli transpiracja wody przez rośliny i parowanie wody z powierzchni terenu, wynosi prawie 150 km3, pozostała część zasila wody podziemne i odpływa rzekami. Oznacza to, że ten popularny wskaźnik ilości wody przypadającej na jednego mieszkańca zupełnie nie uwzględnia najważniejszego źródła wody, czyli opadu deszczu. Innymi słowy Egipt nie posiada tzw. zielonej wody, czyli tej pochodzącej z opadów, wykorzystywanej przez roślinność. To jest ogromna różnica, gdy rolnik nie musi nawadniać w 100 proc. swoich upraw, a tylko uzupełniać wodę w glebie w okresach suszy.

Fot. Kamil Broszko

Z Polski odpływa Odrą i Wisłą przeciętnie 60 km3 wody, zaś ponad 10 km3 wody wsiąka głęboko w ziemię , tworząc zasoby odnawialnych wód podziemnych, co daje łącznie zasób 70 km3 rocznie. A teraz porozmawiajmy o rocznych poborach wody. Zgodnie ze statystykami GUS ok. 2 km3 wody pobieramy na potrzeby komunalne, ok. 2 km3 wody pobieramy dla rolnictwa w związku z funkcjonowaniem stawów rybnych i nawodnień, zaś 8 km3 wody pobiera przemysł, z czego ponad 70 proc. stanowią wody chłodnicze. Warto podkreślić, że jest to woda pobierana w czterech piątych z wód powierzchniowych – większość z niej w postaci ścieków wraca do rzek. Jeśli ścieki zostają oczyszczone, to ta sama woda może być wykorzystywana wielokrotnie, czyli zużywamy tylko niewielką część pobranej wody. Nasze osobiste zużycie wody to ok. 150 litrów na osobę. Dwa do trzech litrów wypijamy, a pozostała woda zaspokaja nasze potrzeby higieniczno-sanitarne. Na marginesie dodam, że znakomita większość jest wykorzystywana w toalecie do spłukiwania nieczystości. Również woda, którą zabiera energetyka na potrzeby chłodzenia turbin (czyli wody chłodnicze w przemyśle), zostaje podgrzana i w ponad 90 proc. zwrócona do odbiornika, a jej zmienione charakterystyki nazywamy zanieczyszczeniem termicznym. Jedynym użytkownikiem, który prawie w całości zużywa wodę, którą pobiera, jest rolnictwo, ponieważ rośliny transpirują tę wodę do atmosfery. Reasumując, pobieramy (dane za 2020 r.) ponad 9 km3 wody, a po jej wykorzystaniu ok. 8 km3 wraca do rzek. Ważne, aby wróciły w jak najlepszym stanie jakościowym.

Wobec tego alarmistyczne teksty nieomalże sugerujące, że umrzemy z powodu braku wody, uważam za mocno przesadzone. Oczywiście istnieją regiony, w których wody okresowo może zabraknąć nawet w ujęciach komunalnych, i musimy to koniecznie zmienić. To na przykład Podkarpacie, gdzie na fliszu karpackim zasoby wód podziemnych są bardzo ograniczone, a ujęcia z potoków często źle zaprojektowane. Kłopoty z wodą może mieć także Śląsk czy ta część Lubelszczyzny, gdzie występują znaczące pobory wód podziemnych wypompowywanych dla potrzeb odwadniania kopalń. Natomiast nie ma zupełnie uzasadnienia medialny alarm, poparty zdjęciami wysychającej Wisły na tzw. kataraktach żoliborskich. W trakcie niżówek natężenie przepływu Wisły w tym miejscu wynosi ok. 100 m3/s, a średnio – prawie 600 m3/s. Zaś Warszawa pobiera z Wisły i Narwi raptem 7,5 m3/s. Nie jestem zwolennikiem „pedagogiki strachu” i moim zdaniem nie tędy droga, aby budować racjonalną i odpowiedzialną gospodarkę wodną.

Kamil Broszko: O jakie obszary musimy się szczególnie zatroszczyć?

TO: Przede wszystkim musimy zwrócić szczególną uwagę na rolnictwo, które potrzebuje wody do nawadniania upraw. Jest ono użytkownikiem specyficznym, gdyż pobrana przez nie woda nie wraca do cieku, tylko wyparowuje. Jak Warszawa zabiera wodę z Wisły w natężeniu 7,5 m3/s, to prawie tyle samo zwróci z powrotem. Gdyby system nawadniania pól pobrał tę samą ilość, to do rzeki może wróci pół metra sześciennego. W skali globalnej kluczowy dla procesu hydrologicznego jest właśnie użytkownik pobierający wodę do nawodnień, odpowiadający za ponad 70 proc. jej użycia. W Polsce zgodnie ze stosowaną metodyką przyjmuje się, że na potrzeby rolnicze zużywamy mniej niż 1 km3 wody. Przy tym nie bierze się pod uwagę gospodarstw do 20 ha i szarej strefy, o której wiemy, że jest, ale nie ma na nią dowodów i chęci naprawy. Na czym owa szara strefa polega? Każdy w Polsce może wywiercić studnię głęboką na 30 metrów, pobierającą wodę do 5 m3/dobę i zgłosić ten fakt do urzędu. Natomiast to, jak głęboka jest faktycznie studnia i ile wody pobiera, wiedzą tylko studniarz i ten, kto zakładał pompę. Prawo daje możliwość założenia licznika wody na podejrzanych studniach, ale trudno mi sobie wyobrazić, żeby po terenie miał chodzić kontroler i zakładać wodomierze. Tak czy inaczej, rolnictwo pobiera więcej wody, szczególnie sadownictwo i warzywnictwo. Szacując bardzo pobieżnie, może to być dodatkowy 1 km3 wody. Natomiast jeżeli będą następować po sobie kolejne suche lata, to rolnicy sięgną masowo po wody podziemne. Wtedy pobory wody w rolnictwie znacząco wzrosną. Gdyby sięgnęły poziomu 4–5 km3, to katastrofy raczej nie będzie, natomiast z dużym prawdopodobieństwem w trudnej sytuacji będą wtedy Wielkopolska i Kujawy. Jeżeli jednak wzrosną do ponad 10 km3, to wtedy przekroczony zostanie poziom odnawialnych zasobów wód podziemnych i będziemy mieli kłopot. Te obawy dotyczą jednak przyszłości.

Drugim obszarem szczególnej troski jest jakość wody. W Polsce zainwestowano już ponad 70 mld złotych w gigantyczny projekt oczyszczania wód miejskich. I są tego konkretne, pozytywne wyniki, bo wyraźnie zmniejszyła się ilość azotu i fosforu zrzucana do Bałtyku, a jeziora w wielu miejscach odzyskują życie. Pytanie jednak, jakie będą parametry wody w przypadku głębokich niżówek i długotrwałej suszy. Jak będą funkcjonowały oczyszczalnie w razie kłopotów z zaopatrzeniem w energię? Jaki wpływ na zasoby wodne będą miały tzw. nowe zanieczyszczenia – mikroplastikiem, pozostałościami leków czy substancjami aktywnymi biologicznie? Właśnie problemy z jakością wody są obecnie większym zagrożeniem niż społecznie rezonujące problemy związane z jej dostępnością.

Biała Wisełka. Fot. Kamil Broszko

Dzisiaj zmianami klimatu najbardziej zagrożone jest środowisko naturalne wokół rzek, czyli łęgi różnych typów oraz torfowiska, jutro zagrożone może być rolnictwo, a pojutrze – człowiek, jeśli znacząca część zasobów będzie wykorzystywana w rolnictwie i do utrzymania zielonej infrastruktury w miastach, także zmniejszenia efektów okresowych upałów.

KB: Dlaczego w rolnictwie nie warto stosować rurociągów ze zbiorników retencyjnych? Czy chodzi tylko o kwestię kosztów?

TO: Chodzi o dwa aspekty. Po pierwsze, na nizinach, gdzie mamy uprawy potencjalnie nawadniane, zbiorniki retencyjne są lokowane w dolinach, czyli na terenach położonych najniżej w krajobrazie, więc woda z nich musiałaby być pompowana na pola na duże odległości. Z tym wiążą się koszty infrastruktury rurociągowej, ale też kwestie prawne – przez pola sąsiadów, drogi i miedze musiałyby przechodzić rurociągi. Ci wszyscy, którzy próbowali prowadzić gaz czy rurociąg przez czyjeś działki, wiedzą, jaka to jest przeprawa. A tymczasem bez dużych pieniędzy i kłopotów można wywiercić dziurę w ziemi i mieć własną studnię z wodą podziemną. Dziś wydaje się, że starania powinny iść w kierunku budowy stawów i małych zbiorników retencyjnych, które oczywiście mogą wyschnąć w czasie głębokiej suszy, ale nie uszczuplą zasobów wód podziemnych. Chodzi o to, aby droga wody od punktu poboru do pola była możliwie krótka. Proszę zwrócić uwagę, że brak wielkoobszarowych nawodnień świadczy o tym, że suche lata nie występują tak często, aby prowadzenie nawodnień uzupełniających mogło być dla rolnika uzasadnione ekonomicznie. Do tego trzeba całej infrastruktury, która powinna być wystarczająco tania, aby opłacało się ją budować i następnie wykorzystywać. Przy zwiększającej się liczbie lat suchych uprawy kukurydzy, buraków czy ziemniaków będzie opłacało się nawadniać. Zbóż się nie nawadnia, bo takie wydatki nie miałyby szansy się zwrócić.

Nawadnianie wielkoskalowe nigdy nie będzie dobre dla środowiska, ale może być konieczne dla realizacji potrzeb żywnościowych społeczeństwa. Dlatego musimy dbać o to, by w krajobrazie była dostępna woda, co moim zdaniem jest o wiele trudniejsze niż wybudowanie kilku zbiorników. Proszę spojrzeć na Jeziorsko – zbiornik zaporowy na Warcie, największy akwen na pograniczu województw łódzkiego i wielkopolski, który powstał w 1986 r. jako sztandarowy zbiornik retencyjny do nawodnień rolniczych w jednym z najbardziej przesuszonych obszarów w Polsce. Pod budowę wysiedlono około tysiąca osób zamieszkałych w 400 gospodarstwach, na inwestycje przeznaczono miliard złotych, a okazuje się, że niewiele wody pobiera się z niego do nawadniania.

KB: Wydaje się, że na styku rolnictwa i zarządzania wodą jest potrzebna całkowita zmiana paradygmatu.

TO: Żyjemy w krajobrazie zmodyfikowanym przez człowieka w 97 proc., włączając w to oczywiście lasy. Jako ludzkość optymalizowaliśmy krajobraz do produkcji rolniczej, po to, żeby nie było głodu. Doskwierał on w Europie w czasach, gdy było zbyt mokro, a nie zbyt sucho. Wystarczy sięgnąć do opisów literackich przedstawiających bohaterów zmagających się w podróży z wszechobecnym na polach i drogach błotem. Kiedy wprowadzono pierwsze maszyny, które miały zwielokrotnić plony, to najważniejszym wyzwaniem okazał się dojazd na pole. Wobec tego tereny osuszono, polepszając jednocześnie warunki uprawy. Głodu nie ma, na pewno w skali Europy, więc można powiedzieć, że osiągnięto cel dostosowania krajobrazu, aby zapewnić żywność dla naszej populacji. Osuszyliśmy go na potrzeby produkcji rolniczej, zaniedbując przy tym utrzymanie wody w obszarach dolinowych. Ostatnie lata przynoszą jednak zmianę klimatu, który charakteryzuje się tym, że woda szybciej ucieka, bo częściej przychodzą deszcze nawalne i praktycznie nie ma retencji wody w postaci śniegu. Wysoki opad natrafia na dobre drogi odpływu, który sami zrobiliśmy, żeby przystosować teren do intensywnej produkcji rolnej, a także dla transportu i budownictwa, tylko procentowo w mniejszej skali. Teraz potrzebne jest działanie odwrotne: ponowne przekształcanie krajobrazu, które spowoduje bardziej oszczędne gospodarowanie wodą, bo inaczej nie udźwigniemy kosztów nawadniania i degradacji środowiska. Stąd programy małej retencji w rozumieniu nie tylko technicznych zbiorników i odtwarzania dawnej infrastruktury, ale przede wszystkim w rozumieniu kształtowania krajobrazu, zwłaszcza poprzez restytucję rzek i mokradeł, poprzez ustanawianie obszarów chronionych – także ze względu na potrzeby retencji wody – w których produkcja będzie mniej intensywna. Jesteśmy dziś w stanie wytypować obszary ochronne, które powinny być silniej uwodnione, ale nie jesteśmy jeszcze przygotowani do tego, jak rozmawiać z rolnikami na temat rekompensat i dochodów nie tylko z produkcji rolnej, ale także usług środowiskowych. Zapewne rozwiązaniem będzie dofinansowanie przeznaczone na utrzymywanie krajobrazu bardziej chłonnego dla wody. Obszary chronione nie będą służyły tylko zachowaniu bioróżnorodności, ale także dłuższemu utrzymywaniu i efektywniejszemu wchłanianiu wody do gleby, a następnie do wód podziemnych. Jeszcze nie wiadomo, jaki to przyjmie ostateczny kształt. Wszystko zależy od siły impulsu klimatycznego i od powszechnego uznania faktu, że krajobraz trzeba poprawiać, a nie tylko coraz głębiej sięgać po wodę.

KB: A jak z punktu widzenia hydrologii powinny wyglądać założenia dotyczące restytucji rzek? W dyskursie polityczno-publicystycznym pojawiają się różne sprzeczne pomysły i koncepcje.

TO: Są dwa obszary wymagające przemyśleń. Po pierwsze, małe cieki, które dawniej nie miały szczególnego znaczenia dla przemysłu i osadnictwa, więc znajdowały się w wojewódzkich zarządach melioracji i uznawano je za rzeki rolnicze. Tymczasem w wielu miejscach w Polsce intensywnego rolnictwa praktycznie nie ma, a niektóre rzeki czy kanały utrzymywane są tak, jakby ono tam istniało. Trzeba zadecydować, czy wszystkie małe cieki na pewno rolnictwu służą. Może lepiej uznać je za obszary retencjonowania wód, zwalniania odpływu w latach suchych i zmniejszania dopływu wód wielkich w trakcie powodzi.

Drugi wątek, publicystycznie bardziej żwawy, to Odra i Wisła jako drogi wodne. Rzeki naturalne lub seminaturalne, jak Wisła, czy przekształcone, ale ciągle z cechami rzeki naturalnej, jak Odra, radzą sobie lepiej z zanieczyszczeniami, wezbraniami czy niżówkami, bo mają w swoim systemie wiele siedlisk, gdzie w czasie zagrożenia zwierzęta mogą przetrwać. To widać było w przypadku awarii oczyszczalni Czajka w Warszawie – do Wisły wpadało wtedy 7 m3/s nieoczyszczonych ścieków, a ona i tak dała radę. Nieregulowane rzeki radzą sobie dużo lepiej, nie tylko w sensie bioróżnorodności, ale też reakcji na zjawiska ekstremalne.

Wisła. Fot. Kamil Broszko

Natomiast koncepcja systemu dróg wodnych oznacza całkowite przekształcenie istniejących rzek. To bardzo ważna decyzja, która powinna podlegać szerokim konsultacjom społecznym. Bo w dialogu polityczno-publicystycznym, który się obecnie toczy, brakuje tych, którzy chcieliby czerpać korzyści z transportu wodnego. Są kapitanowie, którzy chcą transportować towary, są politycy, którzy na wizji potęgi wodnej próbują zbić kapitał polityczny, ale nie widzę żadnego lobby przemysłowego, które do owych dróg wodnych by przekonywało, aby zmniejszyć koszty funkcjonowania przedsiębiorstw. A jest to wątek niezwykle ważny, bo mówimy o przedsięwzięciu niezwykle kosztownym.

MT: Może dlatego, że transport rzeczny jest wolny?

TO: Faktycznie prędkość transportu rzecznego jest niewielka, bo wynosi 15 km/h, ponadto jest on zależny od warunków hydrologicznych, chyba że całkowicie „zestopniujemy” drogę wodną. Mam wątpliwości, czy rozwiązanie, którego rozkwit przypadł na XIX w., jest na pewno czymś, co da nam przewagi rozwojowe w XXI w. W XIV w. silnie rozwinęły się drogi wodne w Wielkiej Brytanii, potem na długi czas całkowicie zamarły, a teraz są restytuowane, głównie do celów turystycznych. Czy ten koncept transportu pasuje do obecnych czasów? Jako hydrolog środowiskowy nie jestem obiektywny, ale szkoda mi przeznaczać rzeki na potrzeby transportu towarów. Jednak nie neguję problemu, tylko podkreślam jego wagę. Chcemy mieć duże rzeki czy ich nie chcemy? Raz jeszcze powtórzę, że na to pytanie nie powinni odpowiedzieć politycy, tylko społeczeństwo, a o ewentualnych pozytywach i konsekwencjach powinni wypowiedzieć się eksperci.

KB: Skoro jakość wody ma być naszym problemem w najbliższej przyszłości, to czy katastrofa ekologiczna w Odrze jest symptomem owych kłopotów?

---

30 września br. Niemcy i Polska opublikowały odrębne raporty na temat przyczyn katastrofy ekologicznej w Odrze, która wydarzyła się latem tego roku. Choć jeszcze w sierpniu powstała bilateralna komisja ekspertów do zbadania tej sprawy, nie sporządzono wspólnego dokumentu. Zarówno polscy, jak i niemieccy eksperci wskazują w swych raportach, że ryby w Odrze zabiła toksyna wytwarzana przez złotą algę Prymnesium parvum. Jednak inaczej odpowiadają na pytanie, co spowodowało zakwit owej algi w rzece.

Według Niemców najbardziej prawdopodobną przyczyną był „nagły wzrost zawartości soli w powiązaniu z innymi czynnikami”, jednak nie ustalono, w jaki sposób powstało wysokie zasolenie, i nie wyjaśniono, jak algi, występujące zwykle w słonawych wodach przybrzeżnych, dostały się w głąb lądu. Raport niemieckich ekspertów nie wyklucza udziału czynnika zewnętrznego.

Natomiast raport 49 polskich naukowców, pracujących pod kierunkiem prof. Agnieszki Kolady z Instytutu Ochrony Środowiska, wskazuje upały i suszę hydrologiczną jako przyczynę zakwitu alg. Prof. Kolada mówiła na konferencji prasowej : „Mamy do czynienia z rzeką, która daleka jest od naturalnej i której stan pozostawia wiele do życzenia niezależnie od sytuacji w tym roku. Wartości przewodności elektrolitycznej przekroczone są właściwie na wszystkich stanowiskach. Ale to nie jest sytuacja wyjątkowa”. Z kolei niezależny raport Greenpeace stawia twardą tezę, że przyczyną katastrofy były zrzuty słonej wody z polskich kopalni.

---

TO: Katastrofa ekologiczna na Odrze jest najlepszą ilustracją problemu jakości polskich wód. Z raportów dotyczących tej sytuacji wynika, że wszyscy działają prawidłowo, podmioty zrzucają ścieki zgodnie z aktualnie obowiązującymi normami, a mimo tego rzeka zostaje całkowicie zatruta. To może oznaczać, że pozwolenia wodnoprawne są źle wydawane, bo nie uwzględniają powracających głębokich niżówek. Co więcej, służby, które powinny to badać, akurat owych badań nie wykonują. Więc kiedy system jest bardziej wrażliwy ze względu na mniejsze przepływy i – co za tym idzie – większą koncentrację zanieczyszczeń, to służby muszą być bardziej czujne, lepiej wyposażone, mieć większe uprawnienia i większe pieniądze. Katastrofa na pewno pokazała, że system zarządzania zrzutami ścieków nie pasuje do klimatu, który z większym prawdopodobieństwem będzie generował podobne zdarzenia, z racji występowania kolejnych suchych lat. To jest najważniejsza nauka, ale szkoda, że została okupiona wielką stratą ekologiczną. Aby nie dopuścić do powtórzenia sytuacji, konieczna jest zmiana systemu pozwoleń wodnoprawnych – skrócenie ich terminu, większe uwarunkowanie nowymi czynnikami klimatycznymi i w końcu weryfikowanie ich wykonywania przez odpowiednie służby wodne.

MT: To skądinąd zaskakujące dla osoby niezwiązanej z dyscypliną, że istnieje legalna możliwość zrzucania nieoczyszczonych ścieków do wody. Czy za to się chociaż płaci?

TO: Tak, płaci się za odstępstwa tytułem opłaty za szczególne korzystanie ze środowiska. Przy okazji warto powiedzieć, że oczyszczalnia ścieków też zrzuca wodę nie całkiem oczyszczoną, ale, powiedzmy, w ponad 90 proc. Resztę oczyszczają rzeki – w ramach bezpłatnej usługi ekosystemowej. Im rzeka bardziej zbliżona do naturalnej, tym jest bardziej efektywna.

MT: Przy okazji interwencji poselskich dotyczących katastrofy na Odrze dowiedzieliśmy się, że niektóre firmy nielegalnie zrzucające ścieki otrzymywały mandaty od WIOŚ w wysokości 500 zł, podczas gdy koszt oczyszczenia metra sześciennego wody wynosi 5 tys. zł. Taka dysproporcja opłat wręcz zachęca do omijania drogi prawnej.

TO: Realia zrzutów ścieków najlepiej znają pracownicy GIOŚ i Wód Polskich. Pozwolenie wodnoprawne regulujące pobory wody i zrzuty ścieków przyznaje się na 15–20 lat. Jako akademik nie potrafię ocenić, ile jest zbyt dużej swobody w pozwoleniach, a ile nielegalnej działalności. To powinny ustalić odpowiednie inspektoraty. Kiedy prowadzi się badania terenowe, to nieraz człowiek słyszy: „Panie, w nocy ścieki zrzucają, bo inspektorat tylko do 15 pracuje”. Pewnie coś w tym jest i można ustalić, czy taki proceder ma faktycznie miejsce, poprzez szczegółowy monitoring dorzeczy. Woda jest niezwykle wrażliwa, a w czasie suszy ewentualne niedopatrzenia czy niechlujstwo będą dawać spotęgowane efekty.

MT: Chciałam wrócić do tematu oczyszczalni wód miejskich. Jak wiadomo, Polska korzysta w 75 proc. z wód głębinowych, a jedynie w 25 proc. z wód powierzchniowych. Czy zatem Warszawa, która pije wodę z Wisły, nie jest bardziej poszkodowana względem na przykład Łodzi, która w 90 proc. czerpie wodę głębinową tak czystą, że niewymagającą uzdatniania? Może zamiast wydawania w Warszawie pieniędzy na oczyszczanie wody powierzchniowej warto było od razu sięgnąć po lepsze wody głębinowe?

TO: Generalnie duże aglomeracje miejskie biorą wodę z rzek albo z ujęć infiltracyjnych położonych pod dnem rzeki, jak na przykład warszawska Gruba Kaśka. Korzystanie z wód powierzchniowych wymusza niejako większą dbałość o te wody – taką politykę wodną prowadzą przykładowo Stany Zjednoczone. Gdy chcemy pić wodę z rzeki, to siłą rzeczy musimy o nią dbać. W przypadku wód podziemnych wyręczają nas warstwy ziemi pełniące rolę filtra i nie odczuwamy wtedy specjalnych zachęt, a tym bardziej przymusu do szanowania wody. Wszyscy wiemy, że wody podskórne są zanieczyszczone (poprzez wylewanie ścieków czy celowo nieszczelne szamba), a czysta woda znajduje się dopiero na głębokości poniżej 30 metrów. Pompujemy więc cenniejsze wody i płacimy za prąd tylko dlatego, że niechlujnie zanieczyściliśmy cieki wodne i płytkie wody podziemne.

Nie opłaca się pobierać wody z mniejszych rzek, gdyż w małym cieku często zmieniają się parametry – w zależności od warunków pogodowych i innych czynników biologicznych. Praktycznie wszystko można doczyścić, ale to wiąże się z wysokimi kosztami, za wysokimi dla mniejszych miejscowości. Dlatego korzystają one z wód podziemnych, które są stabilne chemicznie, a nawet jeżeli wymagają uzdatniania, to jest to proces dużo łatwiejszy.

Podsumowując: zasoby podziemne są przeznaczone dla przemysłu wymagającego dobrej jakości wody i dla potrzeb komunalnych. Róbmy wszystko, by nie było konieczności korzystania z nich w dużej skali przez rolnictwo, co – obawiam się – może nadejść w nieodległej przyszłości.

MT: Laikom trudno zrozumieć, że woda najlepszej jakości trafia do przemysłu.

TO: Nie każdy przemysł potrzebuje wody dobrej jakości, ale farmaceutyczny, elektrotechniczny, spożywczy – z pewnością tak. Zwróćmy uwagę, że produkcja wody mineralnej czy browarnictwo to też gałęzie przemysłu. Nawiasem mówiąc, Warszawa potrzebuje wody w natężeniu 7,5 m3/s. W takiej ilości nie moglibyśmy pobierać wody oligoceńskiej, gdyż jej zasób nie zdołałby się odnowić.

KB: Czy nasze indywidualne wybory mogą mieć wpływ na jakość i ilość zasobów wody? Czy proste myślenie o codziennym oszczędzaniu wody podczas mycia naczyń czy zębów ma w ogóle uzasadnienie?

TO: Na pewno istotny jest aspekt świadomościowy takiej postawy, a także ekonomiczny dla rodziny, która płaci rachunki za wodę i odprowadzenie ścieków. Natomiast jeśli chodzi o oszczędzanie wody w ujęciu globalnym, to bezpośrednio tego w naszej łazience czy kuchni zrobić nie możemy. Propaguję więc ideę, aby zaoszczędzone pieniądze na rachunkach za wodę przeznaczać na darowizny dla organizacji budującej ujęcia wody w Afryce. W ten sposób nasze indywidualne zachowania mogą pomóc tym, którzy dobrodziejstwa łatwo dostępnej wody nie mają.

Istnieją oczywiście indywidualne wybory, które oddziałują na stan wody w większym wymiarze. Posiadacze ogródków mogą je zagospodarować w taki sposób, żeby deszczówka wsiąkała i stawała się wodą podziemną. Jest to korzystniejsze dla środowiska niż spuszczenie całości opadu po wybetonowanej drodze do kanału burzowego i do oczyszczalni. Podobnie rzecz się ma z wodą spływającą z dachów, która powinna trafiać do zasobów podziemnych, a nie do kanałów burzowych. Oczywiście te działania są trudniejsze niż indywidualna decyzja, czy zakręcać wodę podczas mycia zębów. Ale poprzez takie najprostsze, codzienne wybory, kształtowane od najmłodszych lat, buduje się szacunek do wody jako wspólnego, cennego zasobu, niezbędnego do życia.

Bulwary nad Wisłą. Fot. Kamil Broszko

Największe wyzwania wiążą się właśnie ze wspólnotowym charakterem wody, co można choćby prześledzić na przykładzie powodzi. Powódź to wezbranie, które rodzi straty. Jeżeli dana społeczność chroni swoją miejscowość w sposób nie retencyjny, tylko poprzez betonowanie, to z reguły propaguje falę powodziową u sąsiadów. Przy okazji warto wspomnieć, że nie każda duża woda jest nieszczęściem, a tylko ta, która zalewa dobra gospodarcze. Gdy pojedzie się nad Biebrzę, to wszyscy patrzą z zachwytem na rozlaną tam wielką wodę i korzystające z niej ptaki. Problem powodzi generujemy pośrednio sami, nie ograniczając zabudowy na terenach zalewowych.

KB: Skoro już wspomnieliśmy o Bagnach Biebrzańskich, to nie sposób nie zapytać o rolę bagien czy mokradeł w ekosystemie hydrologicznym.

TO: Pojęć bagna i mokradła używamy najczęściej wymiennie. Mokradło ma oczywiście mniej negatywnych konotacji w języku potocznym. W języku fachowym mówimy, że jest to siedlisko, na którym funkcjonują różnorodne ekosystemy bagienne. Rozmawiając o mokradłach, trzeba mieć na względzie dwa aspekty. Pierwszy – etyczny, związany z bioróżnorodnością. Postuluje się zachowanie mokradeł po to, żeby zwierzęta i rośliny, które w nich żyją, mogły żyć dalej. Dostosowane do specyficznych warunków, nie mają innego miejsca, aby istnieć. Systemowa ochrona mokradeł zaczęła się od działalności organizacji pozarządowych chroniących ptaki obszarów wodno-błotnych.
Natomiast w ostatnich latach okazało się, że mokradła spełniają bardzo istotną funkcję w retencjonowaniu wody, a niektóre z nich, nazywane torfowiskami, są wielkimi zbiornikami węgla organicznego, który niestety, wraz z ich przesuszaniem, może się przedostawać do atmosfery w postaci dwutlenku węgla. Mokradła przyrzeczne, zasilane rzekami, oczyszczają wody rzek ze związków azotu czy fosforu. Tereny bagienne są także dobrym wskaźnikiem stanu środowiska .

KB: Jakie procesy modeluje się w hydrologii?

TO: W modelowaniu hydrologicznym ważna jest zmienność procesów w czasie. Każda decyzja ma odroczony skutek. Żeby podejmować rozsądne decyzje, trzeba wiedzieć, jaka będzie sekwencja zdarzeń hydrologicznych (lata suche i mokre) w perspektywie 20–30 lat, jak systemy tworzone przez człowieka i środowisko będą sobie radzić, zarówno w aspekcie ilościowym, jak i jakościowym.

Poza tym w hydrologii i gospodarce wodnej nie ma możliwości prowadzenia eksperymentów na obiektach rzeczywistych. Trudno bowiem sobie wyobrazić, aby zalewać jakąś miejscowość w celu sprawdzenia, czy infrastruktura przeciwpowodziowa jest dobra. Możemy jednak użyć modelu hydrodynamicznego, z którego dowiemy się, jak daleko woda sięga, jak szybko płynie i czy będzie to niebezpieczne dla różnych budowli. W ten sposób powstały mapy zagrożenia i ryzyka powodziowego, bo właśnie na modelach sprawdzaliśmy, gdzie i jak woda płynie, jaka infrastruktura może być zalana i czy dla tej infrastruktury wysokość i prędkość przepływu fali powodziowej będą niszczące. Dzięki modelowaniu możemy wyznaczyć strefy wyłączone spod zabudowy. Specjaliści dają rekomendacje, ale kluczowe jest, co dalej z tą wiedzą zrobią rządzący, planiści i władze lokalne.

KB: Na zakończenie chciałbym jeszcze poruszyć problem retencji wody w miastach, które są de facto potężnymi obszarami zabetonowanej powierzchni.

TO: Dziś w urbanistyce nieodzowne jest uwzględnianie wpływu inwestycji na obieg wody. Trudno przebudować cały blok, ale można się zastanowić, co zrobić z rynnami i gdzie woda powinna z nich wypłynąć. Coraz większym problemem w miastach jest występowanie tzw. wyspy ciepła, czyli nagrzewania się budowli i oddawania przez nie ciepła otoczeniu, co znacząco zawyża temperaturę, a w upalne lata może być wręcz niebezpieczne dla mieszkańców, nie wspominając o komforcie życia. Im więcej wody w otoczeniu budynków i większe parowanie, tym silniejszy proces schładzania. W tym kontekście mówi się o błękitno-zielonej infrastrukturze, czyli wodzie i zieleni w mieście jako elementach nie tylko przyjemnych wizualnie, ale także istotnych dla regulowania temperatury i wilgotności. Tylko na to potrzeba wody! Można oczywiście brać do tego celu wodę z sieci wodociągowej, ale jest to kosztowne i stanowi zagrożenie dla całości zaopatrzenia miasta w wodę w okresie niżówek. Lepszym rozwiązaniem jest sięgnięcie po wody opadowe, przetrzymanie ich, a potem wykorzystanie do nawodnienia zieleni czy uzupełnienia wody w stawach i sadzawkach.

MT: Tymczasem betonoza triumfuje. Siedziba naszej fundacji mieści się obok nowo powstałego placu Pięciu Rogów w Warszawie. Płakać się chce, kiedy w dobie gorących dyskusji o zmianach klimatycznych i potrzebie retencjonowania wody widzi się, jak cała przestrzeń placu została zabetonowana.

TO: W wielu miejscach w Polsce można płakać, szczególnie tam, gdzie w podobny sposób przebudowano centra miast. Ale to znów jest problem szacunku dla wody. Nie jestem zwolennikiem podatków, ale może jednak warto wprowadzić tzw. podatek deszczowy, w wielu krajach funkcjonujący, a rozumiany jako opłata dla tych, którzy w swojej własności mają obszary nieprzepuszczalne. Im więcej ma się dachu, parkingu, drogi czy chodnika, tym więcej trzeba zapłacić. Warto wprowadzić zachęty bądź przymuszenia, żeby ograniczać betonowanie, żeby w czasie deszczu woda nie spływała do kanalizacji. I tak w pewnym sensie już ten podatek płacimy, bo jeżeli podczas opadów woda spływa szybko, to system burzowy i kanalizacja wymagają przebudowy, najczęściej powiększenia. Koszt betonozy zostaje więc i tak poniesiony – pośrednio, w opłatach za oczyszczanie ścieków.

Prof. dr hab. inż. Tomasz Okruszko – hydrolog, prorektor ds. nauki w SGGW w Warszawie.
W 1992 r. uzyskał tytuł doktora inżyniera na Politechnice Warszawskiej, a w roku 2005 – stopień naukowy doktora habilitowanego w dziedzinie nauk rolniczych. W 2016 r. otrzymał tytuł profesora w dziedzinie nauk technicznych. Zagraniczne doświadczenie naukowe zdobywał podczas staży i wyjazdów do ośrodków naukowych w Europie, USA, Ameryce Południowej, Afryce i Australii. Jego zainteresowania naukowe koncentrują się wokół zagadnień hydrologii i gospodarki wodnej. Bada między innymi możliwość wykorzystania modeli hydrologicznych w planowaniu wodno-gospodarczym. Jest autorem lub współautorem ponad 160 prac naukowych, w tym 60 indeksowanych w bazie Web of Science. Współtworzył spójną i uznaną przez praktyków metodykę postępowania ze zdegradowanymi mokradłami. Zaproponowana metoda restytucji jest wdrażana na dużych obszarach w trzech parkach narodowych: Biebrzańskim, Kampinoskim i „Ujście Warty”. Były przewodniczący Global Water Partnership w regionie Europy Środkowo-Wschodniej. Przewodniczy Komitetowi Gospodarki Wodnej PAN. Jest członkiem zespołu doradczego ds. kryzysu klimatycznego przy prezesie PAN. Przewodniczy Radzie Naukowej Biebrzańskiego Parku Narodowego.