Już jesteśmy stąd

Przybysze z Zaleszczyk przed swoim domem w Radówku na Ziemi Lubuskiej, 1947 r. (Fot. Instytut Zachodni)

Przesunięcie w 1945 r. granic Polski pociągnęło za sobą konsekwencje polityczne, gospodarcze, ale przede wszystkim społeczne. Odbudowa wojennych zniszczeń i więzi społecznych, oswojenie obcej przestrzeni i kultury składają się proces wrastania mieszkańców w „nową” Polskę.

W 1945 r., na skutek II wojny światowej i decyzji zwycięskich mocarstw, powstały nowe granice Polski. W wyniku uzgodnień alianckich w Poczdamie polska granica zachodnia została oparta na linii wskazanej niemal pół wieku wcześniej przez geografa Wacława Nałkowskiego, a teoretyczne rozważania polskich badaczy zostały wykorzystane przez komunistów w późniejszej propagandzie Ziem Odzyskanych. Od końca XIX w. w kręgach niepodległościowych toczyła się dyskusja nad kształtem przyszłej granicy zachodniej z Niemcami. Najwięcej uwagi temu zagadnieniu poświęciła Narodowa Demokracja. Zgadzano się, że oś przyszłej granicy winna stanowić co najmniej linia Odry. W początkach XX w. Wacław Nałkowski wskazał linię rzek Odry i Nysy Łużyckiej jako optymalny, teoretyczny przebieg przyszłej granicy. W odrodzonej Polsce ośrodek myśli zachodniej znajdował się w Poznaniu, a kierował nim prof. Zygmunt Wojciechowski. Wykrystalizowała się w nim koncepcja koniecznego przesunięcia granicy polsko-niemieckiej na Pomorzu i Śląsku.

Ziemie Zachodnie i Północne – migracje (Fot. „TERAZ POLSKA")

W 1945 r. odebrano Polsce 52 proc. przedwojennego obszaru i włączono do niej dużo mniejsze terytoria niemieckie. W tej sytuacji elity polityczne – na czele z komunistami z Polskiej Partii Robotniczej – przeprowadziły w latach 40. XX w. wielką akcję propagandową podkreślającą, że Polska odzyskała na zachodzie swe dawne ziemie, utracone kilkaset lat temu w wyniku agresywnej polityki niemieckiej. Stosując prymitywną propagandę, przekonywano ludność o dokonującej się sprawiedliwości dziejowej i „powrocie” na dawne ziemie Piastów. Czyniły to również liczne wydawnictwa popularnonaukowe i naukowe. Wspomniana „sprawiedliwość dziejowa” była według nich możliwa dzięki sojuszowi zawartemu przez polskich komunistów ze Związkiem Radzieckim. Z ziem włączonych do Polski na zachodzie i północy przymusowo wysiedlono ludność niemiecką. Na miejscu pozostało około miliona dawnych mieszkańców pochodzenia etnicznego polskiego, a także ci Polacy, których zastał tu koniec wojny, jak więźniowie obozów koncentracyjnych i robotnicy przymusowi. Dołączyła do nich ludność polska napływająca z utraconych na rzecz Związku Radzieckiego Kresów Wschodnich oraz z ziem centralnych, a także z Jugosławii, Francji, Belgii, Niemiec, Anglii i Rumunii. Osiedlili się tam również Żydzi, obywatele polscy, którzy przetrwali wojnę w ZSRR. W latach 1947–1950 na owe tereny przymusowo przesiedlono z południowo-wschodniej Polski Ukraińców i Łemków. W końcu lat 40. XX w. osiedli też na nich uchodźcy – kombatanci wojny domowej w Grecji. Niezależnie od kierunków, z których przybywali, oraz motywów, jakie ich prowadziły, wszystkich łączyła nieznajomość nowej przestrzeni i wynikające z tego poczucie obcości oraz wykorzenienia. Stało się ono udziałem również tych, którzy żyli tu od pokoleń, a dookoła których nagle zmieniła się rzeczywistość. Dochodziło do zderzeń ideologii „zdobywców” i „przegranych”, „szabrowników” i „pionierów”. Dla wielu była to swoista ziemia przeklęta. Na niektórych obszarach lawinowo narastały krzywdy, zarówno jednostek, jak i całych społeczności oraz grup narodowych. Zanikały kultury, wyjeżdżali i przybywali nowi ludzie, którzy przez długi czas byli sobie obcy. „Chłopi, nie musicie już emigrować za morze. Chcecie chleba – na zachodzie jest chleb. Chcecie ziemi – na zachodzie jest ziemia. Zasiane łany zbierzemy do własnych stodół i spichlerzów. Miejska ludność znajdzie na zachodzie porzucone przez Niemców placówki rzemieślnicze i sklepy. Inteligencja zawodowa – pracę w biurach i urzędach” – głosiła odezwa Centralnego Komitetu Przesiedleńczego z 1945 r. Zmiany społeczne zachodzące po 1945 r. na Ziemiach Zachodnich i Północnych charakteryzowały się niezwykłą intensywnością i złożonością. Procesom integracyjnym na skalę całego przyłączonego obszaru w pierwszych latach po wojnie nie sprzyjała ogólna atmosfera tymczasowości i prowizoryczności. Dopiero w sierpniu 1945 r. została ustalona północna granica państwowa między Polską a Związkiem Radzieckim; istniał wówczas okręg mazurski, który dopiero w 1946 r. przekształcono w województwo olsztyńskie. Ludność rodzima otrzymywała „tymczasowe” zaświadczenia o przynależności do narodu polskiego, a osadnicy – „prowizoryczne” potwierdzenia własności gospodarstw i budynków. Pierwsze akty notarialne pojawiły się w 1955 r., a rolnicy na Ziemiach Zachodnich i Północnych dostali takie same prawa jak w innych regionach kraju dopiero w 1957 r. Nie bez znaczenia była też atmosfera zimnej wojny, podczas której różne siły podawały w wątpliwość trwałość polskich granic na zachodzie i północy. Jeszcze innym symptomem tamtego czasu były liczne uprzedzenia i stereotypy, które znajdowały wyraz w sposobie nazywania poszczególnych grup („szwaby”, „Niemcy”, „luteraki” – o Niemcach i ludności rodzimej; „bose antki”, „centralaki”, „złodzieje” – o osadnikach z Polski centralnej; „Ruski”, „parsiuki”, „hadziaje”, „zabugole” – o wysiedleńcach z Kresów Wschodnich; „Ukraińcy”, „chachły”, „kacapy” – o ludności ukraińskiej). Wraz z upływem lat zmieniły się czynniki wpływające na poczucie stabilizacji i kształtowanie się nowych więzi społecznych na Ziemiach Odzyskanych. Procesy te przebiegały ze zmiennym natężeniem na wielu płaszczyznach: kulturowo-językowej, polegającej na przyswajaniu przez mieszkańców wzorów kulturowych i języka ogólnopolskiego (głównie poprzez szkołę, instytucje oświatowe, środki masowej komunikacji, Kościół, a także więzi sąsiedzkie, zawodowe i międzypokoleniowe); strukturalno-instytucjonalnej, dotyczącej organizacji społecznych i politycznych; małżeńskiej, wyrażającej się w licznych małżeństwach zawieranych przez przedstawicieli różnych grup oraz w wychowywaniu dzieci w nowym, wspólnym duchu; osobowościowej, polegającej na eliminowaniu wzajemnych uprzedzeń i stereotypów międzygrupowych oraz na braku poczucia drugorzędności w społeczeństwie; identyfikacyjno-obywatelskiej, wyrażającej się w poczuciu odpowiedzialności za państwo, w którym się żyje. Istotny wpływ na wzrost poczucia stabilizacji i kształtowanie się więzi społecznych mieli duchowni, którzy przyjeżdżali razem z przesiedleńcami, dając im poczucie bezpieczeństwa. Dzięki ich obecności wielu przybyszów – mimo że nie zapadły jeszcze ostateczne decyzje międzynarodowe – Ziemie Odzyskane nazywało Polską. Pozycja społeczna księży w pierwszych latach powojennych była bardzo silna, gdyż dzielili oni los nowych osadników, w większości sami byli przesiedleńcami. Z terenów diecezji wschodnich (lwowskiej, wileńskiej, łuckiej i pińskiej) przesiedliło się 425 księży. Często byli liderami małych społeczności, które chciały zachować relacje sąsiedzkie na nowych terenach i osiedlały się całymi wsiami, miasteczkami i parafiami. Swoistym znakiem łączności były przywożone przedmioty kultu, szczególnie święte obrazy, tzw. Madonny Kresowe, których dziesiątki można dziś znaleźć w kościołach na Ziemiach Zachodnich. Równolegle z polonizacją tych terenów następowała ich rekatolicyzacja. Dlatego hierarchia kościelna, z prymasem Augustem Hlondem na czele, choć świadoma antyreligijnej ideologii krzewionej przez rządzących Polską komunistów, w sprawie polskości tych ziem mówiła z władzami jednym głosem. W swoim orędziu prymas Hlond mówił: „Gdy wybiła godzina równania rachunków stuleci, a Wy, kochani Bracia i Siostry, ruszyliście z wszystkich dzielnic polskich i z zagranicy, by osiedlać się na piastowskich ziemiach nadodrzańskich, na pomorskich wyżynach i wybrzeżach, na Warmii zielonej i nad mazurskimi jeziorami – szedł z Wami Kościół!”. Odniósł się również do relacji międzynarodowych: „Chcemy dobrych i na wzajemnym zaufaniu opartych stosunków z sąsiadami. Przebaczyliśmy wiele, bardzo wiele. I dziś jeszcze raz przebaczamy wszystko. Wyrzekamy się nienawiści. Nie szukamy zemsty”. Wizja pozostania w granicach ZSRR dla wielu wydawała się wystarczającym argumentem, by wyruszyć na zachód. Z kolei zachętą dla przesiedleńców z przeludnionych ziem Polski centralnej miała być perspektywa poprawy sytuacji materialnej, awans społeczny i podniesienie pozycji zawodowej. Za przyjazdami na Ziemie Odzyskane agitowano głównie poprzez plakaty, reportaże, literaturę, film i radio, a osadnictwo ukazywano jako obywatelski obowiązek. Obiecywano realne korzyści czekające przybyszów na bogatych ziemiach zachodnich, ekonomicznie przewyższających utracone Kresy (pomijano kwestię rabunków dokonywanych tam przez Armię Czerwoną i polskich szabrowników). Podniesienie potencjału gospodarczego państwa dzięki przyłączonym ziemiom miało iść w parze z utworzeniem tam silnej klasy robotniczej. Osadnik prezentowany był jako człowiek zaradny i wytrwały, pokonujący napotykane trudności, przełamujący obcość tych obszarów. „Odniemczone i spolszczone”, przeznaczone głównie dla przybyszów ze wschodu, rekompensować miały im straty moralne i materialne poniesione w wyniku wojny. Nową społeczność mieli współtworzyć również polscy autochtoni. Regiony turystyczne – Dolny Śląsk, Pomorze Zachodnie czy Mazury – chociaż bardzo atrakcyjne krajoznawczo, były polskiemu społeczeństwu niemal zupełnie obce. „Trzeba nam te ziemie poznać, by móc je ukochać i związać się z nimi trwałymi więzami” – napisano we wstępie do pierwszego powojennego numeru periodyku krajoznawczego „Ziemia”. Służyć temu miały wczasy pracownicze, masowo organizowane w ramach istniejącej infrastruktury wypoczynkowej w Sudetach i w pasie nadmorskim.

Nowym elementem propagandy wobec Ziem Odzyskanych stały się również masowe uroczystości z akcentami nacjonalistycznymi, takie jak kolejne rocznice bitwy pod Grunwaldem, Wystawa Ziem Odzyskanych we Wrocławiu, Tygodnie Ziem Zachodnich czy ogólnopolskie festiwale piosenki (z Festiwalem Piosenki Polskiej w Opolu na czele).

Historia zapoczątkowana w pierwszych powojennych latach dopełniła się i wciąż dopełnia w regionach składających się na Ziemie Zachodnie i Północne. Dramatyczne lata 40. XX w., w których większość późniejszych mieszkańców zachodniej i północnej Polski przerwała więzy łączące je z ojcowizną i ruszyła w nieznane, zapoczątkowały unikatowy w skali europejskiej proces poznawania, oswajania i wrastania na początkowo obcych, nieznanych ziemiach. Jednak dzisiaj nie są już one obce, nie są nieznane – są swoje. Potomkowie tych, którzy przyjechali na Ziemie Zachodnie i Północne w 1945 r. i kolejnych latach, uważają je za swoją ojcowiznę, a takie doświadczenia jak odbudowa, pojednanie, Solidarność czy walka z powodzią w 1997 r. stały się ważnym elementem polskiego dziedzictwa.

Wystawa

O trudnym procesie wrastania powojennych mieszkańców w „nową” Polskę opowiada wystawa „Wrastanie. Ziemie Zachodnie i Północne. Początek”, objęta patronatem narodowym Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy w stulecie odzyskania niepodległości.

– Wystawa opowiada o pierwszych powojennych latach, w których rozpoczął się proces wielowymiarowego zakorzenienia się przybyszów (nie tylko Polaków) ze wszystkich stron świata w nowym miejscu, ale też tych, którzy na Ziemiach Odzyskanych mieszkali jeszcze przed wojną, a później musieli się odnaleźć w nowej rzeczywistości. Jest to też opowieść o trudnych i często heroicznych początkach budowy nowej tożsamości, pokazana z perspektywy losów „zwykłego człowieka” – mówi dr Katarzyna Bock-Matuszyk, autorka scenariusza wystawy.

– Celem wystawy jest pobudzenie refleksji nad tym, czy i od kiedy dzisiejsi mieszkańcy Ziem Zachodnich i Północnych czują się „u siebie” i „stąd” oraz jaki jest ich stosunek do wielowiekowego i różnorodnego dziedzictwa kulturowego, z którym spotykają się na co dzień – dodaje dr Wojciech Kucharski, kurator wystawy. Wystawa zajmuje powierzchnię 200 m kw. Ma formę przestrzennej instalacji o wysokości ponad pięciu metrów, a zwiedzający wchodzi niejako do labiryntu, w którym może zobaczyć ponad 300 archiwalnych zdjęć i filmów oraz nagrania relacji świadków historii. W poszczególnych sekcjach wystawy znalazły się elementy interaktywne, wśród nich specjalna mapa, na której można zaznaczyć swoje aktualne miejsce zamieszkania oraz – za pomocą symbolu lokomotywy – miejsce, z którego przodkowie trafili na Ziemie Zachodnie i Północne. Wystawa „Wrastanie. Ziemie Zachodnie i Północne. Początek” powstała w ramach współpracy realizowanej przez instytucje wchodzące w skład Sieci Ziem Zachodnich i Północnych. Autorami koncepcji merytorycznej są dr Katarzyna Bock-Matuszyk i dr Wojciech Kucharski z Ośrodka „Pamięć i Przyszłość”, zaś w skład zespołu autorskiego wchodzą specjaliści ze wszystkich instytucji Sieci Ziem Zachodnich i Północnych oraz Uniwersytetu Wrocławskiego. Projekt scenograficzny wystawy stworzyła firma JAZ+ Architekci. Wernisaż odbył się 6 listopada 2017 r. we Wrocławiu, a następnie wystawa eksponowana była w Szczecinie, Opolu, Zielonej Górze, Olsztynie, Warszawie i Poznaniu.

Muzeum w wielu miejscach

Sieć Ziem Zachodnich i Północnych to realizowany od 2017 r., ze środków i pod auspicjami Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, program współpracy pięciu instytucji zajmujących się powojennymi dziejami Ziem Zachodnich i Północnych: Państwowego Instytutu Naukowego – Instytutu Śląskiego w Opolu, Instytutu Zachodniego im. Zygmunta Wojciechowskiego w Poznaniu, Muzeum Narodowego w Szczecinie – oddziału Centrum Dialogu Przełomy, Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie oraz Ośrodka „Pamięć i Przyszłość” we Wrocławiu, który koordynuje realizację programu. Powojenna historia Ziem Zachodnich i Północnych to opowieść o ważnych, przełomowych momentach w dziejach Polski i Europy, a także w dziejach sąsiedztwa Polski z innymi narodami. Sieć realizuje wprowadzony do debaty publicznej przed ponad dekadą postulat budowy Muzeum Ziem Zachodnich. Czyni to jednak bez konieczności wznoszenia nowego gmachu i instytucji, ale poprzez korzystanie z istniejącego potencjału i infrastruktury instytucji zajmujących się tematyką zachodnią. W ten sposób powstaje swego rodzaju muzeum w wielu miejscach, co pozwala na znacznie większy zasięg działania oraz dotarcie do szerszego grona odbiorców.