Jak skutecznie przeciwdziałać depopulacji i starzeniu się społeczeństwa

Jak podaje GUS, liczba ludności Polski spadła w 2013 r. (drugi rok z rzędu) poniżej 38,5 mln. Tempo przyrostu rzeczywistego wyniosło minus 0,1 proc., co oznacza, że na każde 10 tys. mieszkańców Polski w zeszłym roku ubyło 10 osób (materiał prasowy GUS, styczeń 2014 r., Warszawa).

Województwo opolskie, które jest najmniejszym regionem Polski zarówno pod względem powierzchni, jak i ludności, wpisuje się szczególnie silnie w ogólnoeuropejską tendencję „zwijania się” demograficznego regionów i jest jednym z liderów tego procesu. Liczba mieszkańców woj. opolskiego dramatycznie się zmniejsza. Do 2035 r. prognozowany spadek liczby ludności wyniesie około 12 proc.  – to tak, jakby zniknęło całe Opole. W ostatnich latach zaobserwowano także ujemny przyrost naturalny spowodowany gwałtownym spadkiem dzietności, wzrost liczby separacji i rozwodów, osłabienie więzi międzypokoleniowych, a w konsekwencji pogorszenie się kondycji rodzin. Skala negatywnych zjawisk demograficznych regionu jest zatem bez precedensu, a ich skutki są zasadnicze dla przyszłego rozwoju regionu. Nakładające się na ten obraz niekorzystne trendy w zakresie ruchu migracyjnego ludności i projekcje demograficzne wymagają traktowania problemów populacyjnych przez zarządzających województwem w sposób szczególnie istotny.

Obserwowane przez ostatnie dwudziestolecie negatywne procesy demograficzne stawiają przed władzami województwa i całą społecznością lokalną jedno z największych wyzwań: jak powstrzymać mieszkańców przed emigracją, a w szczególności młode pokolenie opolan? Proces ten może być zahamowany, a w dającej się przewidzieć przyszłości nawet odwrócony, gdy w woj. opolskim zostaną stworzone atrakcyjne warunki do realizacji aspiracji życiowych i zawodowych mieszkańców. Będą się one wiązać ze wzrostem poczucia bezpieczeństwa ekonomicznego, rozumianego jako realna szansa względnie łatwego podjęcia lub kontynuowania aktywności zarobkowej oraz możliwości osiągnięcia relatywnie wysokiego standardu życia, mierzonego również jakością usług świadczonych przez szeroko rozumiany sektor publiczny. W konsekwencji zmiany te powinny wpłynąć na wzrost poczucia bezpieczeństwa finansowego i socjalnego rodzin, zwiększając tym samym ich skłonność do posiadania i wychowywania licznego potomstwa, oraz pozytywnie oddziaływać na gotowość do powrotu tych obywateli woj. opolskiego, którzy opuścili je głównie z przyczyn ekonomicznych.

Aby zrealizować ten cel, konieczne jest podjęcie szybkich, spójnych i kompleksowych działań przeciwdziałających depopulacji regionu, a w dalszej perspektywie powodujących odwrócenie tego trendu. Dlatego też władze samorządowe woj. opolskiego w przygotowanej i zatwierdzonej przez Sejmik Województwa „Strategii Rozwoju Województwa Opolskiego do roku 2020” wskazują na zapobieganie i przeciwdziałanie procesom depopulacji jako na najważniejsze wyzwanie rozwojowe regionu. Wdrażany jest także program Specjalnej Strefy Demograficznej (SSD), który zakłada odbudowę potencjału ludnościowego woj. opolskiego poprzez tworzenie nowych miejsc pracy oraz poprawę jakości życia. Instrumentarium do realizacji tych celów w postaci wypracowanych unikalnych 25 narzędzi dostarcza cytowany raport „Depopulacja – czas na zmiany na opolskim rynku pracy”.

Żeby powstrzymać emigrację, ludzie muszą mieć bezpieczną pracę. Żeby ludzie mieli pracę, konieczne są inwestycje tworzące miejsca pracy. Żeby były inwestycje, muszą być warunki do ich prowadzenia – zwłaszcza dla sektora MŚP, bo to one zatrudniają 75 proc. legalnie pracujących Polaków. Służyć tym inwestycjom może m.in.:

• lepsze wykorzystanie specjalnych stref ekonomicznych (SSE) jako Regionalnego Centrum Biznesu,
• wprowadzenie nowych zasad obsługi obywateli w urzędach w standardzie bankowym (wysoki poziom standaryzacji procedur, jednoznaczności wymagań dokumentowych, zdefiniowana ścieżka czasowa podejmowania decyzji, monitorowanie przebiegu procesów decyzyjnych, szerokie zastosowanie technik informatycznych, rola pracownika jako doradcy klienta),
• ewentualna możliwość wyboru zryczałtowanego podatku CIT (1 proc. przychodu) – na wzór 19-proc. podatku PIT od działalności gospodarczej,
• możliwość rozliczania zobowiązań z tytułu ubezpieczeń społecznych dopiero po osiągnięciu dochodu, a nie od razu po zarejestrowaniu działalności gospodarczej (mikropakiet dla mikrofirm),
• połączenie zalet umów o pracę z zaletami umów zlecenia (Opolska Umowa o Pracę).

Jako że przedsiębiorcy podejmują decyzje inwestycyjne na podstawie analizy dostępności zasobów pracy, muszą pojawić się pracownicy wykształceni w odpowiedni dla rynku sposób. Konieczne do tego są:

• rozwój szkolnictwa zawodowego,
• stworzenie Regionalnego Centrum Pracy (które powstanie z przekształcenia dotychczasowych PUP i będzie współpracować z pracodawcami w zakresie wspierania tworzenia miejsc pracy, rekrutacji i informacji, a także osobami poszukującymi pracy, zainteresowanymi uczestnictwem w działaniach aktywizacyjnych),
• stworzenie Opolskiej Wyższej Szkoły Zawodowej.

Zgodnie z zasadą przekuwania słabości w siłę region opolski, który stracił część populacji na skutek emigracji, z uwagi na trendy demograficzne i coraz wyższe koszty utrzymania emerytów w całej Europie, ma szansę na przyciągnięcie osób starszych, które wyjechały w młodości. Dlatego sposobem na tworzenie nowych miejsc pracy może być w szczególności gospodarka senioralna. Służyć jej rozwojowi powinna specjalizacja w tym obszarze, a w szczególności:

• utworzenie Klastra Usług Senioralnych (platforma zorganizowanego i kompleksowego systemu zarządzania usługami opiekuńczymi i im towarzyszącymi, mająca na celu odwrócenie kierunku przepływu strumieni migracyjnych poprzez stworzenie odpowiednich warunków do powrotu osób z uprawnieniami emerytalnymi zdobytymi za granicą oraz w ślad za nimi obcokrajowców z bogatych państw),
• wprowadzenie bonu opiekuńczego (stworzenie – na wzór Francji czy Belgii – nowego świadczenia socjalnego w wysokości minimalnej pensji krajowej, wypłacanej comiesięcznie opiekunowi seniora o stwierdzonej niezdolności do samodzielnego życia),
• realizacja programu promocji gospodarki senioralnej.

Nowe, trwałe miejsca pracy, osłabiając poczucie niepewności o przyszłość, powinny być istotnym czynnikiem zmniejszającym obawy potencjalnych rodziców związane z posiadaniem dzieci. Dodatkowym bodźcem może być nowy zintegrowany model opieki nad matką i dzieckiem w postaci:

• bonu wychowawczego (świadczenie pieniężne w wysokości minimalnej pensji krajowej, wypłacane miesięcznie z tytułu opieki nad nowo narodzonym dzieckiem; bon jest realizowany przez pierwsze 24 miesiące życia dziecka; przysługuje rodzicowi, który wybrał opiekę nad dzieckiem, rezygnując z aktywności zawodowej, dotyczy również tych, którzy nie posiadali zatrudnienia przed urodzeniem dziecka; świadczenie to zastępuje wszystkie inne z tytułu macierzyństwa i opieki nad dzieckiem),
• bonu przedszkolnego (narzędzie służące finansowaniu usług przedszkolnych w uprawnionych placówkach zgodnie z wyborem dokonanym przez rodziców. Realizowany będzie poprzez oświadczenie rodzica o korzystaniu przez jego dziecko z opieki w danej placówce przedszkolnej. Płatnikiem za bon jest gmina właściwa dla miejsca zamieszkania dziecka).

Rozwój potencjału w tym obszarze wspierać może klaster usług opiekuńczych dla dzieci do lat 5. Konieczne też będzie zniesienie barier w tworzeniu placówek żłobkowo-przedszkolnych.

Oczekiwanym efektem wprowadzenia ww. zmian będzie przede wszystkim odwrócenie negatywnych zjawisk demograficznych w woj. opolskim, dzięki istotnemu zwiększeniu szans opolan na realizację swoich aspiracji życiowych i zawodowych na terenie regionu, wzmocnieniu rodziny oraz zdecydowanej poprawie regionalnej polityki senioralnej. Choć przedstawiony program działania jest wymiarowany na potrzeby woj. opolskiego, to ma znaczenie uniwersalne – na pewno dla całej Polski, a być może i Europy.

Pełna treść raportu „Depopulacja – czas na zmiany na opolskim rynku pracy” dostępna jest na stronach Urzędu Marszałkowskiego Województwa Opolskiego.