Krzycząc: Polska! Niepodległa 1918

Na wystawie można zobaczyć powstałe na początku XX w. prace przybliżające nieoczywisty i bolesny proces odzyskiwania niepodległości. Kurator ekspozycji starał się stworzyć obraz bliski emocjom, jakie towarzyszyły świadkom tamtych wydarzeń, a zarazem odmienny od ukształtowanego przez ostatnie kilkadziesiąt lat stereotypu. Narracja wystawy jest również zaproszeniem do udziału w debacie na temat kształtowania tożsamości narodowej po I wojnie światowej i poszukiwania form i treści dla sztuki narodowej.

Władysław Skoczylas, „Święty Boże (Wojna)”, drzeworyt, papier, 1916 r. (Fot. Krzysztof Wilczyński/Muzeum Narodowe w Warszawie)

Dziesięć części ekspozycji ułożono w porządku chronologicznym i tematycznym. Wystawę rozpoczynają lata 1905–1907 i okres Wielkiej Wojny, zamykają zaś wydarzenia związane z walkami o granice odrodzonej Rzeczypospolitej, wyłonieniem Sejmu Ustawodawczego i wyborem na prezydenta Gabriela Narutowicza.

Przygotowania do powstania ekspozycji ujawniły wiele prac ważnych, a niepokazywanych od niemal stu lat. Są to m.in. rzeźby przedstawiające Józefa Piłsudskiego, dzieła dokumentujące losy ludności cywilnej podczas Wielkiej Wojny, wśród nich obraz „Uchodźcy” Jana Rembowskiego z 1915 r. i wypożyczone z Żydowskiego Instytutu Historycznego cykle Abla Panna i Wilhelma Wachtla, a także zapomniane malarskie wizje Stanisława Fabijańskiego, prezentujące wojenny dramat, czy fotografie Jana Neumana. Na wystawie można również zobaczyć jeden z nielicznych polskich obrazów w stylistyce futurystycznej – „Szarżę” Jerzego Hulewicza.

Zygmunt Rozwadowski, „Bitwa I Brygady Legionów z wojskami rosyjskimi w Urzędowie w lipcu 1915 roku (Belina pędzi Moskali z Urzędowa)”, olej, płótno, 1938 r. (Fot. Krzysztof Wilczyński/Muzeum Narodowe w Warszawie)

Prezentowane fragmenty „Wesela” w reżyserii Andrzeja Wajdy, rejestracja spektaklu „Wielopole, Wielopole” Tadeusza Kantora oraz nowe realizacje Piotra Uklańskiego i Przemysława „Trusta” Truścińskiego stanowią artystyczne interwencje w zespoły dzieł dawniejszych. Wątki niepodległościowe zestawiono z nowymi, dynamicznie rozwijającymi się tendencjami artystycznymi. Koniec I wojny światowej zwiastował wzrost zainteresowania sztuką narodową, łączącą nowoczesność z elementami tożsamościowymi, lokalnymi. Obok dzieł artystów związanych z ugrupowaniami awangardowymi, jak Bunt i Formiści, na wystawie można zobaczyć prace artystów ukraińskich związanych ze środowiskiem lwowskim oraz twórców awangardy żydowskiej, aktywnych w Łodzi, Warszawie i innych miastach Polski.

Wystawa „Krzycząc: Polska! Niepodległa 1918” rozpoczyna się tam, gdzie przed 40 laty kończyła się w Muzeum Narodowym w Warszawie ekspozycja „Droga do niepodległości. Wystawa malarstwa, rysunku i grafiki XIX i pocz. XX w. zorganizowana dla uczczenia 60. rocznicy odzyskania niepodległości” (jej kuratorami byli Agnieszka Morawińska i Andrzej Rottermund).

Tytus Czyżewski, „Madonna”, olej, płótno, ok. 1920 r. (Fot. Piotr Ligier/Muzeum Narodowe w Warszawie)

We wstępie broszury towarzyszącej wystawie z 1978 r. dyrektor Stanisław Lorentz pisał: „Cofamy się tą wystawą w przeszłość, w długi okres niewoli, trwający od roku 1795 do 1918, a więc ponad 120 lat. […] Sześćdziesiątą rocznicę tego wydarzenia uznaliśmy za okazję do pokazania w rzadko u nas stosowanym porządku tematycznym, a nie chronologicznym, dzieł […], które odzwierciedlają dzieje narodowej myśli, rozwój wydarzeń i wyobraźni artystycznej, etapy trudnej polskiej drogi do niepodległości”. Kuratorski zabieg zmniejszył niebezpieczeństwa związane z politycznie ryzykowną tematyką, budzącą wzmożone zainteresowanie cenzury. Porozbiorowe rozterki zostały wówczas ledwie zasygnalizowane poprzez dzieła polskich mistrzów: Stanisława Wyspiańskiego, Jacka Malczewskiego, Witolda Wojtkiewicza, Andrzeja Wajdy. To różnica podstawowa w stosunku do obecnej wystawy – najważniejsza część „Krzycząc: Polska!…” dotyczy okresu Wielkiej Wojny, lat odzyskania niepodległości i walk o kształtowanie granic Rzeczypospolitej oraz narodzin nowej estetyki.

Ostatnim dziełem tamtego pokazu był obraz „Polonia” Jacka Malczewskiego, symbol walki i nadziei. Obecną ekspozycję zamykają natomiast trzy nieproporcjonalnie reprezentowane w sztuce tematy: powołanie Sejmu Ustawodawczego, polityczne zabójstwo pierwszego prezydenta RP oraz wszechobecny kult marszałka Józefa Piłsudskiego, z oczywistych powodów na poprzedniej wystawie pominięty.

Zdzisław Jasiński, „Burza”, olej, płótno, 1925 r.(Fot. Piotr Ligier/Muzeum Narodowe w Warszawie)

Prace prezentowane na wystawie „Krzycząc: Polska!…”, obrazy, rzeźby, grafiki i rysunki, niemal w całości pochodzą ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie. Ekspozycję uzupełniają dzieła wypożyczone z Muzeów Narodowych w Kielcach, Krakowie, Poznaniu i Wrocławiu, Muzeum Wojska Polskiego, Lwowskiej Galerii Narodowej, krakowskiego Towarzystwa Sztuk Pięknych, Żydowskiego Instytutu Historycznego oraz Biblioteki Jagiellońskiej.

Krzycząc: Polska! Niepodległa 1918, wystawa w Muzeum Narodowym w Warszawie,
26 października 2018–17 marca 2019, kurator wystawy: dr Piotr Rypson,
p.o. dyrektora Muzeum Narodowego w Warszawie.
Wystawa pod honorowym patronatem Wiceprezesa Rady Ministrów, Ministra
Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. dra hab. Piotra Glińskiego.
Projekt „3 × Niepodległa w Muzeum Narodowym w Warszawie” pod patronatem
narodowym Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Andrzeja Dudy
w stulecie odzyskania niepodległości.
Cykl „3 × Niepodległa w Muzeum Narodowym w Warszawie”,
realizowany w ramach Programu Wieloletniego „Niepodległa” na lata 2017–2022.